Mroźna świeżość. Recenzja książki

Właściwie ludzie zawsze bali się wojny, żyli z jej piętnem, a ona nie daje nigdy o sobie zapomnieć. Jest chyba podobna do końca świata, apokalipsy, a ostatnimi czasy, gdy wojny 1914-1918 i 1939-1945 zamieniły się w konflikty ogólnoświatowe, dotyczące nie tylko jednego państwa, ale całego globu. Wgłębiając się w historię można też zauważyć, jak bardzo zmieniały się rodzaje broni, coraz bardziej rozszerzając swoje możliwości: kiedyś jeden małpolud zabijał drugiego oszczepem czy maczugą, dziś w tajnych laboratoriach na całym świecie produkowana jest broń atomowa, która bezkrwawo może zniszczyć cały świat, ale to nie wszystko, bo zabijać można się już wszędzie: na lądzie, na wodzie, pod wodą, w powietrzu, a może i w kosmosie, kiedy rozwój nauki pozwoli ludziom na odtworzenie Gwiezdnych Wojen. I to nie są tylko przewidywania – wojna nuklearna była już pewniakiem podczas kryzysu kubańskiego, ale i wcześniej, w czasach II Wojny Światowej naukowcy badali w tajnych laboratoriach możliwości jąder atomów, pracując na zlecenie szaleńca nazwiskiem Hitler, który powinien zresztą wylądować o wiele wcześniej w psychiatryku jako groźny psychopata. Ale wydaje mi się, że niewiele osób patrzy w przyszłość, mimo że nowoczesny dekadentyzm w postaci słynnego hasła YOLO stał się normą. Boją się? Już pisarze roztoczyli przed nami ponure wizje innego, zmienionego świata, pisząc książki takie jak Igrzyska Śmierci czy inne młodzieżowe dystopie czy antyutopie. To jednak pryszcz przy – o dziwo – coraz popularniejszej literaturze postapokaliptycznej, w skrócie post-apo. Julianna Baggot w Nowej Ziemi pokazuje  rzeczywistość po wybuchu bomby atomowej, ale prawdziwie mroczną, jeszcze bardziej wiarygodną wizję buduje Rosjanin Dymitry Glukhovsky w niepokojącej powieści Metro 2033. 

Ale czy to musi być wojna? A może coś innego, coś, co kryje się w niezmierzonych przepaściach Kosmosu, miejsca do dziś niezbadanego. Nie mówię tu oczywiście o zielonych ufoludkach w talerzach czy spodkach, bo to brednie dla ufologów, podejrzanych rodzajów geeków i maniaków teorii spiskowych; mogą istnieć inne formy życia, znacznie bardziej skomplikowane. Mimo teleskopu Hubble’a (doszły mnie wieści z NASA, że mają zamiar wymienić poczciwinę na jakiś inny teleskop, w sumie to bez znaczenia, bo i tak nie zmieni się tematyka tapet na moim laptopie) i innych sposobów badania Wszechświata, z każdym nowym wynikiem badań straszliwie duża przestrzeń staje się dla nas coraz większą zagadką. A jeśli pewnego dnia z nieba spadnie coś, co zapoczątkuje inną, jakąś dziwną formę życia? A my, gospodarze tej planety, jej panowie i istoty, które pobiły księżyc i Marsa, nie będziemy potrafili temu zaradzić? Co wtedy? 

Trzysta lat temu od początku akcji książki świat, stanął twarzą w twarz z taką katastrofą. Coś spadło z nieba, coś, co ludzie nazwali Lucyferem. Sądzono, że Bóg, żeby ukarać świat, jaki kiedy Sodomę i Gomorę, strącił szatana, by wszystkich opętał, a zostali tylko najlepsi. Faktycznie – niezidentyfikowany obiekt rozbił się, a tysiące tajemniczych Świetlików, które wchodziły w człowieka, po jakimś czasie doprowadzić do samozapłonu, po którym zostaje tylko nieco popiołu. Ludzie żyją już tylko w górach. Ba! Żeby jeszcze był klimat, ale powierzchnia naszego kraju wygląda jak w pierwszej epoce lodowcowej i nic nie wskazuje na to, że zima się skończy (aż na usta ciśnie się słynne zdanie Eddarda Starka Winter is coming, a potem jakaś aluzja do świata za Murem; ach, ta Gra o Tron!), wręcz przeciwnie. W jednej z takich wiosek żyje szesnastoletni Kacper, który zgodnie ze wszystkimi prawami zostaje mężczyzną, a jego dziewczyna, Mira, narzeczoną. Nadchodzi jednak czas gorszy niż wszystko do tej pory – Przesilenie – a chłopak, który decyduje się na niebezpieczną wyprawę, musi zdecydować o tym, w co chce wierzyć i kim być, w przeciwnym razie zginie, a sposobów na to jest wiele. Tylko w co wierzyć? Kto mówi prawdę – szalony Bibliotekarz, ojciec czy ksiądz? Jak znaleźć ocalenie dla ludzi, którą z metod wybrać, skoro jest ich tak wiele, a każda ciągnie za sobą zbyt dużo ofiar? I czy w ogóle warto szukać ocalenia? 

W polskiej literaturze jednak od dawna brakowało takiej powieści. Oczywiście, mamy doskonałych twórców fantastycznych, jak Andrzej Pilipiuk, Lidia Maria Kossakowska, Jarosław Grzędowicz, Andrzej Sapkowski, Jakub Ćwiek, ale żaden z nich nie napisał postapokalipsy w prawdziwym tego słowa znaczeniu, zostawiając to młodym, naśladującym obce wzorce, twórcom – skupili się na w tematach tradycyjnej fantastyki, popkulturze i podobnym tematach. Jeśli więc ta powieść do samego nurtu SF nie wnosi nic, dla polskiej fantastyki może zrobić dużo. Czy to jest ten, na którego czekaliśmy? Nieznany wcześniej szerszej publiczności Autor, który odmieni scenę polskiej SF, kierując ją bliżej standardów Glukhovsky’ego, ale nie popadając w marazm naśladownictwa? Cóż, zobaczymy, bo na razie ciężko jest cokolwiek więcej powiedzieć, w każdym razie pisarz jest na dobrej drodze, choć sam zalicza siebie co najwyżej do drugiej ligi. Przyszłość może przynieść naprawdę zaskakujące niespodzianki. 

Na końcu, kiedy wyszła na jaw ta cała historia z kosmosem, skojarzyło mi się lekko z serią Michaela Grata, GONE. Jednak, jak ktoś już na Lubimy Czytać zauważył, jest o wiele lepsze porównanie: do samego Metro 2033 (książka zrobiła na mnie naprawdę wielkie wrażenie, ale muszę sobie ją odświeżyć przed napisaniem recenzji), niekwestionowanego arcydzieła gatunku. Chociaż jestem wredna i napiszę, że to zdecydowana wada książki, ale każda powieść postapokaliptyczna gdzieś się ze sobą pokryje, nie mówiąc o połączeniu ją z powieścią inicjacyjną lub drogi. Zresztą Autor twierdzi, że nie inspirował się niczym, nawet nie wiedział, jaki konkretnie gatunek mu wyszedł, w co mogę wierzyć albo nie, ostatecznie jednak stwierdzam, że jeśli kopiować coś tego gatunku, to tylko dzieło młodego Rosjanina. Tak czy inaczej, obie powieści nawiązują do tych samych schematów fabularnych i tych samych tradycji literackich, więc muszą się gdzieś zazębiać; poza tym oba powieści w szczegółach różnią się mocno, co podkreśla otwarte zakończenie losów Kacpra (Autor, na szczęście, pisze kontynuację) i ogólnej wymowy całości. 

Przed właściwą recenzją treści muszę zwrócić uwagę na wydanie książki, szczególnie na rzecz rzadko spotykaną w powieściach w ogóle – ilustracje. Jest ich kilka, ale robią naprawdę dobre wrażenie, techniką wykonania przypominając nieco te z kart Nowej Fantastyki: gruba kreska, dynamika, dbałość o szczegół i niezwykły, pasujący do powieści klimat. Już sama okładka daje przedsmak przyjemności wewnątrz powieści, choć wydaje się zbyt nachalna przy minimalistycznych i klimatycznych ilustracjach w środku; jest jednak w pewien sposób jest inna, bardzo oryginalna, czym przyciąga uwagę, stanowiąc zarazem kwintesencję treści książki – stojący na tle białych gór chłopak zapowiada, o czym będzie powieść, nie jest to jednak szkic, bo gdyby usnąć wszystkie napisy i rozłożyć skrzydełka, okładka stałaby jeszcze jedną, kolorową ilustracją książki. Okładka została zresztą bardzo harmonijnie skonstruowana, że do ilustracji pasują nawet elementy takie blurb, tytuł i nazwisko Autora. Trudna sztuka, tym bardziej grafikowi należy się oddzielna nagroda za tę powieść, tak samo jak ilustratorowi, którego prace umilały mi jeszcze czytanie książki (stworzył także pewnego rodzaju znak firmowy serii – bo mam nadzieję, że powieści będą przynajmniej dwie - pojawiający się przy rozpoczęciu każdego z dziesięciu rozdziałów, bardzo charakterystyczny i ciekawy), a także połączyły wszystko w jedyne swojego rodzaju literackie przeżycie. 

Pomysł na uniwersum jest chyba najmocniejszym punktem książki, muszę przyznać, że nigdy się z czymś takim nie spotkałam, a wiem z doświadczenia, że to nie jest łatwa sprawa. Mroczny, pełen tajemnic świat, niezwykle groźny i zimny, jednocześnie piękny jakimś takim majestatycznym pięknem i owiany delikatną, tylko wyczuwalną metafizyką oraz magią, czymś niezwykłym, hipnotyzującym. I ta cała mitologia – niezwykły, nieoczekiwany splot religii chrześcijańskiej, której prawidłami ludzie starają wytłumaczyć sobie dziwne wydarzenia, i nauki, fascynujący, ale jednocześnie niepokojący. Wszystko posypane prawdziwie postapokaliptycznymi patentami: lasem, ruinami wielkiego miasta z opuszczonymi wieżowcami, szczurami i mnożącymi się na potęgę sektami, których mroczne rytuały główny bohater ma nieszczęście poznać, do czego Autor dodał słowiańską przyprawę, głównie imiona bohaterów i pewne cechy charakteru właściwie tylko Polakom (Polakom-burakom również), co z pewnością pochwaliliby Donatan i Cleo z epoki My Słowianie. Mało tego – wszystko jest jeszcze oplecione gąszczem filozoficzno-moralnych pytań o to, co stanowi o odrębności człowieka, o sensie istnienia, celowości religii, istocie człowieczeństwa i w końcu stawia, chyba najważniejsze, dramatyczne pytanie: jaką cenę należy zapłacić za ocalenie całej ludzkości? Warto wspomnieć, że Autor nie udziela prostych odpowiedzi na te pytania, pozwalając bohaterom wygłaszać swoje opinie i pokazywać różne, czasami bardzo skrajne, stanowiska wobec zagadnienia, a wszystko nie jest tylko czystą teorią – przeciwnie, pisarz ukazuje te kwestie w odniesieniu do rzeczywistości, konkretnych zdarzeń z życia bohaterów. 

Właśnie. Bohaterowie. Ciężko jest powiedzieć, dlaczego Autor zdecydował się, by głównym bohaterem jego powieści był szesnastoletni, wkraczający w dorosłość chłopak. Może chciał pokazać mechanizmy kształtowania się jego poglądów, może napisać powieść inicjacyjną, a może po prostu był świadomy, że powieść z takim bohaterem pisze się łatwiej i szybciej, a dociera ona do większego grona czytelników, bo wtedy można wpleść do niego delikatny wątek miłosny? O Artemie mogliśmy jeszcze, od biedy, powiedzieć, że jest rówieśnikiem pana Glukhovsky’ego, ale tutaj niczego takiego zrobić nie można. Szczerze mówiąc, nie wiem, ale uważam, że był to strzał w dziesiątkę, bo powieść nic nie traci na swoim uniwersalizmie, a kształtowanie się – jak przypuszczam – przyszłego bohatera jest rzeczą fascynującą dla czytelnika, dla którego staje się później bardziej wiarygodną postacią niż zawsze dorosły heros. Kacper jest jednak zwyczajnym chłopakiem, tak jak bohater Metra 2033, a jego decyzje są często bardzo kontrowersyjne. Boi się, często tchórzy, podróży w charakterze gońca podejmuje się z pobudek bardzo egoistycznych, potrafi kochać, ale i nienawidzić, miewa momenty zwątpienia i zdecydowanie nie ma wytrzymałości postaci z Marvela. Jest zwykłym, przeciętnym człowiekiem, pełnym zalet i wad, który na przekór wszystkim dąży do poznania jakiejś prawdy o świecie, w którym przyszło mu żyć, starając się zapewnić sobie jak najbardziej możliwy komfort, przystosować się do życia, jednak – jak każdy z nas – nie potrafi pogodzić się z ceną, jaką trzeba zapłacić. Ma przy tym mocny kręgosłup moralny i godną naśladowania chęć poznania bezwzględnej prawdy, co podziwiam i szanuję, bo na to nie stać żadnego z bohaterów, a co dopiero ludzi żyjących w naszych czasach. To świetnie skonstruowana postać sympatycznego, przeciętnego człowieka, z którym – rozumiejąc jego dylematy i problemy – każdy, niezależnie od wieku, może się zidentyfikować. 

Jeśli chodzi o pozostałych bohaterów, sylwetki nie są już tak wyraziste, jednak jest kilku bardzo ciekawych, którym należy poświęcić choć kilka słów. Przede wszystkim jest to Stach, straszy brat głównego bohatera, postać tak świetnie wykreowana i ciekawa, że miałam ochotę rzucić książką o ścianę (brzydko!), kiedy złamał mi serce swoją decyzją i w ogóle to było straszne; mam nadzieję, że Autor w drugiej części znajdzie dla niego ratunek, bo spełnię swoja groźbę, obiecuję. Po za tym jest jeszcze sylwetka szalonego Bibliotekarza, brata Łukasza, który, mimo że uczony, popadł w obłęd związany z własnymi książkami (co aż tak złe nie jest) i badaniami dotyczącymi Świetlików. Jego metody ocalenia ludzkości są bardzo kontrowersyjne, to fakt, ale ciekawe, czy są jakieś inne alternatywy. Między tym wszystkim jest jeszcze narzeczona głównego bohatera, cicha i słodka Mira, typ pięknej i bezbronnej dziewczyny między wilkami, co nie znaczy, że jej nie lubię, a także jej zalotnik, który miał zadatki na świetną postać, ale co czytelnik ma zrobić, kiedy Autor postanawia go zabić (to było tak samo niemal straszne jak śmierć mojego kochanego Robba Starka w Grze o Tron)? Zdarzają się także postacie epizodyczne, jak interesująca sylwetka proboszcza w osadzie Kacpra, ojciec nieszczęsnej Miry czy biskup, ale Autor woli się skupiać na starannym rysunku postaci już istniejących. I bardzo dobrze – nikt nie plącze się niepotrzebnie jak duch, strasząc swoją papierowatością.

Fabuła, tak jak Metro 2033, polega na chodzeniu w tą i z powrotem, z dodatkiem mrożących krew w żyłach przygód, kiedy biedny czytelnik drży z obawy o bohatera, odwlekając to, co nieuniknione i oglądając czasami rzeczy tak mroczne i fascynujące, że zapiera z wrażenia dech. To jedna z tych powieści przygodowych (SF, postapokaliptycznych, drogi, inicjacyjnej … Autor pięknie pomieszał gatunki), które pod zajmującą fabułą zawierają jakieś głębsze przesłanie, jak inne słowa, ukryte pod tymi wydrukowanymi; jeśli ktoś ich nie zrozumie, będzie i tak świetnie się bawił, a przynajmniej zapewniam, że nie oderwie się od książki. Powieść ta (nie mówię, że jak Metro 2033!) ma iście filmową, bardzo męską  fabułę, w której czytelnik ma ledwo ma czas by odetchnąć; bohaterowie wpadają z deszczu pod rynnę, a droga Kacpra rzadko odbywa się spokojnie, zawsze jest jakiś element trzymający czytelnika w napięciu. Jazda momentami jest ostra, jeśli dodamy do tego mroczne, ale jednocześnie piękne, klimaty postapokalipsy, wyjdzie nam rzecz warta każdego grzechu, łącznie z zarywaniem nocy; aż ciężko uwierzyć, że ta zaczynająca się tak spokojnie i niewinnie książka możne obfitować w takie zwroty akcji i momenty, przyprawiające ludzi ze słabszymi nerwami o stan przedzawałowy, bądź czyny niegodne mola książkowego (moja chęć rzucenia książką). W przeciwieństwie jednak do powieści Glukhovsky’ego, wywołującej klaustrofobię, książka ta wywołuje agorafobię, bo wielkie, białe przestrzenie mogą się okazać zagrożeniem dla wędrowców, nie tylko z powodu Świetlików… 

Język, jakim posługuje się Autor, jest bardzo plastyczny, ale jednocześnie dość prosty i bardzo płynny, co sprawia, że książkę czyta się bardzo szybko i lekko, całą uwagę poświęcając fabule i innym aspektom powieści. Nie mogę jednak nie dodać, że zdarzyło się pisarzowi kilka potknięć, w formie przestarzałych form potocznych, używanych przez starszych bohaterów, co – moim zdaniem – było niepotrzebne. Piękny, płynny język pisarza, po którym da się poznać niezwykłą wrażliwość i spostrzegawczość Autora, nie potrzebował takich wstawek, a mnie, jako czytelnika, bardzo to rozpraszało i wybijało z hipnotycznego niemal rytmu czytania. Na szczęście wpadki należały jednak do rzadkości i dalej wszystko toczyło się własnym rytmem. Mam jednak nadzieję, że tego typu rzeczy nie będzie już w części drugiej, bo choć książka jest bardzo dobra, zawsze może być lepsza. 

Obwołać powieść polską odpowiedzią na „Metro 2033”? Nie, na to jeszcze za wcześnie, zresztą nie lubię takich chwytów i Autor – z tego, co czytałam w wywiadach z nim – także. Poczekać na dalszą część i wtedy zdecydować, czy pisarz faktycznie jest nadzieją polskiej fantastyki i SF? Jak najbardziej, bo wolę być ostrożna. Coś jest jednak na rzeczy i niewątpliwe warto wiedzieć o tym nieco więcej, choćby dla niezwykłego wydania książki, tak rzadkiego na polskim rynku wydawniczym. Sięgnąć chociażby dlatego, żebyzrozumieć, że w Polsce mamy naprawdę świetnych autorów, lepszych za niż zagranicą, mających potencjał podbić Amerykę; że w ogóle ci Słowianie są najlepsi. Bo to nawet nie nacjonalizm, ale fakty – pan Glukhovsky ostatecznie jest Rosjaninem, a przecież Autor tej powieści nie poszedł za ciosem opisując kolejną wizję świata po wybuchu wojny atomowej, wpuszczając do literatury mroźną, bardzo pociągającą świeżość.

Tytuł: „Dopóki nie zgasną gwiazdy”

Autor: Piotr Patykiewicz

Moja ocena: 7,5/10

Za egzemplarz serdecznie dziękuję wydawnictwu SQN

Ta recenzja bierze udział w wyzwaniu Czytam Fantastykę III