Biała magia. Recenzja książki

Niedawno byłam na ślubie i weselu mojego kuzyna. Nie był to tylko odpoczynek od rutyny, ale i okazja do potańczenia, szczególnie że uroczystość była kameralna i swojska. Wbrew wszelkim pozorom, kiedy jakimś cudem uda się mnie odciągnąć od książek, jestem stworzeniem gadatliwym i towarzyskim, zakładam wysokie obcasy i tańcuję do upadłego, nawet jeśli akurat grają disco polo. Podczas takiej nocy zapominam o wszystkim, czego kurczowo się trzymam i jest wesoło – bo i atmosfera przyjemna, i ludzie sympatyczni. Ach, te wspomnienia! Szkoda tylko, że potem trzeba było znów zanurzać się w rutynie. Nie że wesele jest lepsze od książek, ale jakoś tak smutno. Nawet państwo młodzi zanurzą się w rutynie, nie będą tak piękni jak tego pamiętnego dnia. Zacznie się to, co powszechnie nazywamy życiem. Raz lepszym, raz gorszym. Trudnym, bo nawet miodowy miesiąc się kiedyś kończy. Ale przecież każdy i tak wierzy w bajkowe happy ever after, czy chociaż egzystencję pozbawioną poważnych turbulencji. Warunki ku temu są – w dzisiejszych czasach trzeba się naprawdę postarać, żeby zostać bezdomnym albo nie zarabiać lichej najniższej krajowej, więc kto ma wystarczająco energii i pomyślunku, będzie żył całkiem nieźle. Co więcej, jest pokój. Nie ma wojny. Mężczyźni nie idą na front, by walczyć czasami nie za swoje idee, a kobiety z dziećmi nie czekają w domach, z bijącym sercem wyglądając listonosza, który może przynieść tę wiadomość, od której zawali się cały świat. Zresztą żeby czekały. Ostatnia wojna światowa, w wielkim stopniu polegająca na zabijaniu Bogu ducha winnej ludności cywilnej przez dwóch szaleńców, udowodniła, że nikt nie może się czuć bezpieczny. Przypuśćmy, że pewien żołnierz wraca już w czasach pokoju do domu (udało mu się zachować wszystkie kończyny w stanie nienaruszonym) i … zastaje zgliszcza. Nie daj Boże dowiaduje się, że żona została zgwałcona i zabita przez przechodzących właśnie Rusków, albo uznana za Żydówkę i wywieziona do jakiegoś obozu. Właśnie. Wizyta w Auschwitz-Birkenau nie była jedynym z moich najlepszych życiowych decyzji, jednakże z całego serca polecam każdemu to miejsce. Trzeba nie mieć serca, żeby nie wyjść z traumą na całe życie, naprawdę.

Z pewnością każdy słyszał o pokoleniu Kolumbów albo pięknych dwudziestoletnich – inteligenckiej młodzieży z lat 20., którzy poginęli w Powstaniu Warszawskim. Można ich chociażby spotkać na kartach Kamieni na szaniec (bo filmu nie toleruję) – chodzi mi tu o Rudego, Alka i Zośkę. Ale przecież oni nie byli jedyni, co więcej, do ich przedwojennej szkoły chodził pewien jasnowłosy astmatyk, który jako osiemnastolatek pisał wiersze – nie przesadzając – na poziomie Słowackiego. Zna go chyba każdy, jeśli nie z własnych poszukiwań, to ze szkolnych podręczników, a jeśli nie słyszałeś nigdy o Krzysztofie Kamilu Baczyńskim, odsyłam do zapomnianych, ale genialnych interpretacji jego wierszy w wykonaniu Ewy Demarczyk (jeśli słyszałeś o poecie, również musisz to zrobić). Bo piękne są to wiersze i nie tylko o miłości do ojczyzny – o ile Dante miał swoją Beatrycze, a Petrarka Laurę, to Baczyński swoje erotyki i wyznania dedykował Basi Baczyńskiej z Drapczyńskich. Niepozorna, ładna dziewczyna marząca o zostaniu krytykiem literackim,  z pewnością bardziej rzeczywistej niż tamte dwie, dość nieśmiała. Coś jednak musiało ich łączyć, choć pisanie o pokrewieństwie dusz jest dość nieprofesjonalne i sentymentalne: wzięli nawet ślub, Basia była dwa razy w ciąży, mieli już nawet własne mieszkanie, miłość przetrwała różne próby. Wszystkie marzenia zakochanych przekreśliła wojna, Powstanie Warszawskie, śmierć. Najpierw jego, a potem jej. Przeznaczenie? Ba, czytając biografię poety mogłabym się uśmiać, ale w zagłębiając się powieść o ich losach miło byłoby w coś takiego uwierzyć, ostatecznie tacy wielcy artyści mają nawet ciekawszy żywot od zwykłego człowieka.

Właściwie nie wiem dlaczego chciałam akurat tę książkę na urodziny. Jestem bardziej ciekawa lektury choćby Dumy i Uprzedzenia, gatunek przecież niemal ten sam. Może to sierpniowy klimat powstania? Ożywiony płomyk patriotyzmu, którzy zawsze płonie w moim serduchu? Ryzykowałam przecież wiele – inna książka tej Autorki nie podobała mi się zbytnio. Wydawca sprytnie jednak umieścił na okładce rekomendację aktorki z Czasu Honoru i już wtedy przepadłam. To przecież romans nie byle jaki: nasycona liryką opowieść o wielkiej miłości poety i żołnierza, a sentymentalna część mojej osoby uwielbia takie opowieści. I te niezłe opinie, którym jednak nie powinnam ufać… Zaryzykowałam, od razu po odpakowaniu zamówienia zaczynając czytać.

Właściwa opowieść, przetykana fragmentami wierszy Krzysztofa, jaką Autorka rekonstruuje, rozpoczyna się od początku znajomości, kiedy zaczarowana wierszami Basia poznaje Krzysztofa na tajnym uniwersytecie. Między parą uczucie pojawia się bardzo szybko, po czterech miesiącach pomimo trudności są już narzeczeństwem. Wraz z małżeństwem pojawia się owa osławiona rutyna, problemy z patologiczną matką Baczyńskiego, bo w wiejskich azylach nie można żyć bez końca, a wojenna rzeczywistość uderza z zdwojoną siłą, bo Krzysztof postanawia wstąpić do Armii Krajowej, a jego żona traci pierwsze dziecko. Gdy nadchodzi gorący sierpień roku 1944 muszą się pożegnać – nie wiedzą, że na zawsze. Wszystko przeplata i niejako rozdziela zapis z ostatnich dni Basi, obejmujący duszące godziny w piwnicy i to, co wydarzyło się po wypadku ze szkłem, aż do sentymentalnego zakończenia. No i epilogiem, w którym Autorka wyjaśnia mniej zorientowanym dalsze losy pozostałych bohaterów – państwa Drapczyńskich i matki Baczyńskiego.

Cokolwiek napiszę później, a napiszę bardzo dużo, trzeba pogratulować Autorce niejakiego przygotowania do pisania powieści. Oprócz niezłej znajomości samych wierszy poety, Autorka doskonale odnalazła się w niuansach okupacyjnej literatury, łącznie z podziemnymi pismami i ich specyfiką, krytyką oraz sposobami ich kolportażu; zna najważniejsze nazwiska tamtej epoki i literaturę polską na tyle, by popisać się choćby erudyckimi aluzjami do Wesela Wyspiańskiego podczas przyjęcia Basi i Krzysztofa (powiecie, że skoro polska pisarka, to musi znać rodzimą literaturę, ale często – ku mojemu ubolewaniu – tak nie jest). Muszę przyznać, że bardzo mi się to spodobało, tyle że – niestety! – był to zupełnie odosobniony przypadek. Zaimponowało mi także wplatanie w akcję scen lub dialogów autentycznych, co udowadnia, że Autorka faktów nie traktuje dowolnie, a nawet stara się by stricte biograficzna powieść nosiła znamiona autentyzmu. Zawiodłam się za to na wielu innych rzeczach, w tym na rekonstrukcji okupowanej Warszawy. Każdy wierny fan serialu Czas Honoru, a za kogoś takiego mogę się uważać (posiadanie wszystkich sezonów na DVD i dostawanie zawału na widok Władka o czymś świadczy) mógłby to zrobić lepiej. Ciekawiej. Bardziej szczegółowo. Bo o gadzinówkach, przedziałach Nur für Deuchte, siedzibie gestapo i godzinie policyjnej wie chyba każdy, tak samo jak o getcie, szczególnie kiedy mieszka się na stałe w Warszawie. W tej materii pisarka nie zaskoczyła mnie zupełnie, wręcz rozczarowała, bo miałam ochotę na pełną szczegółów rzeczywistość, barwny obraz, utrwalony klimat tamtych dni, a nie ciągłe podkreślanie, że za oknami dzieje się koszmar - to ujęcie bardzo popularne i ogólnikowe, a przez bardzo nudne.

Okładka jest słodka, śliczna i niezbyt ją lubię. Czarno-białe zdjęcie stojącej na balkonie i odwróconej do czytelnika plecami dziewczyny, w staromodnej sukience i z krótkimi włosami; w tle jaśniejsze zarysy domów, jakieś słoneczne refleksy, niemal białe, na jakiejś ulicy. I różowy tytuł. A pod nim biały tekst z – oczywiście – wyrażeniem z wiersza Baczyńskiego, na samym dole imię i nazwisko Autorki również w pięknym, bladym odcieniu różu. I rekomendacja, która mnie skusiła, również na różowo, w białym kółku (z początku myślałam, że to naklejka…). Dalej jest jeszcze bardziej różowo: pudrowy grzbiet z czarnymi napisami, który naprawdę ładnie wygląda na półce i bladoróżowy blurb z czarnymi napisami i ładnym zawijasem, w którym aż roi się od fragmentów wierszy Baczyńskiego, jakoś tak gryzących się z czysto reklamową resztą. Słowem, wylewająca się zewsząd słodycz, chociaż moja kuzynka powiedziała, że jest mroczna (?), a Mama, że bardzo liryczna. Bo chociaż róż ładnie wygląda na czerni, o takich ładnych, czarno-białych obrazkach nie mówiąc, to z każdą chwilą przestaje przypominać coś, czym miała być ta opowieść, kojarząc się raczej z milutkim romansem retro i tym razem naprawdę dokładnie odzwierciedla to, co jest w książce. Naprawdę.

Szczerze mówiąc, że gdyby była to historia jakiejś innej pary, z pewnością książka nie zwróciłaby na siebie mojej uwagi. Oczywiście, w Czasie Honoru są wątki miłosne, a niektóre opowieści z czasów wojny warte są przeczytania z powodu perypetii bohaterów, ale jest to rzecz bardzo banalna. Na początku się poznali, potem pobrali, a na końcu umarli. Ile było takich przypadków? Ale to przecież Baczyński – podskórna poezja, erotyki wśród szalejącej wokół śmierci, oddanie życia czemuś bardziej kochanemu niż żona, spełnienie obowiązku ważniejszego niż ten wobec utworzonej właśnie rodziny, niezwykła wrażliwość jednego z tych wielu geniuszy, których tak mało rodzi się na świecie. Wtedy pomysł przestaje być taki zły; chociaż powieść biograficzna niczym niezwykłym nie jest – to jak z muzyką: toleruję porządny pop, taki z pomysłem. Innowacją tu mogłaby być właśnie owa liryka, ledwie namacalna poezja, w której życiowa proza wydaje się piękniejsza, bardziej tajemnicza, nieco fascynująca. I to w dodatku historia miłosna! Prawdziwa! Mogłoby tak być. Ale nie jest. Pomysł został zaprzepaszczony, choć na początku nic na to nie wskazuje – ot, przeciętna polska pisarka opisuje młodą kobietę siedzącą w piwnicy i słuchającą ze strachem odgłosów niemieckiego nalotu. Ten sposób narracji się jakoś broni, bo Autorka miała pomysł, ale reszta została napisana – odnoszę wrażenie – w poczuciu beztroskiego jakoś to będzie. Nie mówię, że opisanie codzienności ukochanej żony poety jest łatwe, ale im trudniej tym przecież większy podziw dla pisarza, który przekracza wyznaczone przez siebie i innych granice, a nie popada w błotko ogranych schematów i banalnych, prostych rozwiązań rodem ze zwyczajnych romansideł. A to bynajmniej nie jest to dobry sposób na opowiedzenie historii Baczyńskich.

Czyta się szybko – dla mnie powieść była kwestią jednego gorącego popołudnia z przerwą na drzemkę (nie wiem, czy była to wina książki czy upału, w każdym razie z ulgą patrzyłam, jak ubywa nie stron). Język jest banalnie prosty, choć niemal w każdym zdaniu Autorka sili się na poetycką lekkość, pisarką wirtuozerię i błyskotliwość porównań, a wszystko raczej z marnym sutkiem. Znów pełno tu powtórzeń, miałam bowiem niezwykłą przyjemność czytać ciągle o czymś co jest specyficzne czy charakterystyczne, jakby nie istniało więcej słów. Zresztą jest bardzo nierówno: czasami przyzwoicie, czasami zadziwiająco dobrze, najczęściej jednak topornie i na siłę: nie ma tego, co Autorka tak bardzo chciała osiągnąć, właśnie dlatego, że chciała tego za bardzo. Jej język nie jest czarodziejski, nie hipnotyzuje, nie otacza czytelnika chmurą papierosowego dymu czy zwiewnością najwspanialszych erotyków poety, lepi się za to od lukru, w dialogach – które z założenia miały być wypowiedziami człowieka, który poezją myśli i nie jest taki zwyczajny jak inni –  epatuje nadętym, pretensjonalnym sentymentalizmem, co jednym słowem nazywa się kicz i to w odmianie odpustowej. Nie macie pojęcia, jak dziwnie to wygląda w kontraście z robotycznymi wypowiedziami reszty bohaterów (może poza tym maleńkim fragmencikiem o Weselu i niektórymi wypowiedziami matki Krzysztofa, ale o tym drugim później). Już o emocjach zawartych w tekście nie mówię, ponieważ te są sentymentalno-histeryczne (czyli tragikomiczne i to w pejoratywnym znaczeniu tego słowa), również ociekające lukrem i mało autentyczne, jeśli możemy tu oczywiście mówić o jakimkolwiek autentyzmie. O niebo lepiej wypada napisany kursywą tekst z perspektywy Basi i choć w ogóle fragmentom tym wiele brakuje, to stanowią jakiś przerywnik w wszechogarniającej nudzie. Czuć to jakieś emocje, zbliżamy się bardziej do bohaterki, dzięki czemu staje się bardziej człowiekiem niż androidem i choć daleko tu do perfekcji, niektóre ustępy czyta się z prawdziwą, koneserską przyjemnością. Nie oznacza to bynajmniej, że popieram to zakończenie tak boleśnie kojarzące się Romansidłem Wszechczasów, to znaczy Titanicem, konkretnie z ostatnią sceną, w której Jack i Rose po śmierci znów się spotykają. O ile owym filmidle twórcom udało się nie utonąć w kiczu, to Autorka robi to jak najbardziej świadomie, bo trudno wymyślić coś bardziej słodkiego. I w głowie nie może się pomieścić, jak na dziewięć warstw lukru można nałożyć dziesiątą. Z drugiej strony trudno się dziwić – z takimi bohaterami!

Bo z tym również jest kiepsko. Ja rozumiem, że poeta to poeta, człowiek trochę z innego kosmosu, ale nie oznacza to chyba, że Baczyński ma być niebieskookim, złotowłosym aniołkiem – Krzysztof również miał swoje wady, zalety i tak dalej. Przede wszystkim należałoby obciąć połowę scen i zamiast tego zająć się psychologią postaci, pogłębić trochę, dodać kilka światłocieni, wszystko ładnie rozmyć i tak dalej, a wtedy może powstałoby coś przyzwoitego. Bo to przecież powieść biograficzna – spodziewać się można, że osobowość danej postaci zostanie odtworzona z dokumentów, a przynajmniej pisarz postara się w jakiś sposób nadać postaci trochę wiarygodności, czegoś żywego, prawdziwego, kierując się swoją intuicją. No bo, kurde, to, że Basia i Krzysztof kochali się i w ogóle, nie oznacza, że ma być to historyjka o dwójce gołąbeczków. Poeta jest uduchowiony, dobrze, ale nie musi się wyrażać jak bohaterka harlequina, być boleśnie papierowy i lukrowany, nie mieć w ogóle żadnych cech do tego stopnia, że zupełnie nie wiem, co o nim napisać. Tak samo jak o jego kochanej żonce – chociaż w owych fragmentach, o których pisałam wyżej, przez papier i lukier przebijało trochę człowieka. Milczeniem pomijam fakt, że Autorka jest kolejnym twórcą, który pomylił się co do mentalności ludzi lat 40. XX-wieku, bo na moje dość nieprawdopodobne jest uprawianie seksu przed ślubem, ale nie czepiam się do szczegółów. Bo wiecie co? Ona czuła coś, kiedy czytała wiersze i wiedziała, że to jest coś więcej niż podziw dla tak sprawnego poety. Serio? Już na początku chciałam odłożyć tę książkę, ale tak sobie myślałam, że to dopiero początek. Że później będzie lepiej. Basia była od swojego męża lepsza tylko w tym, że nie umiała gotować, co nadawało jej jakąś prawdziwą, czysto ludzką cechę i sprawiało, że nie była taką anielicą jak jej mąż, chociaż reszta jej postaci pozostawia – delikatnie mówiąc – wiele do życzenia, nie wspominając już o tonach lukru i jakiejś odmianie choroby dwubiegunowej, bo z histerii przechodzi do doskonałej obojętności, właśnie tam, gdzie potrzeba uczuć dokładnie przeciwnych. Tak, to bardzo wiarygodne postacie, żywe, wyjęte z życia i włożone w karty powieści. Naprawdę.

Lepiej jest – paradoksalnie – z postaciami drugoplanowymi i epizodycznymi. Zaledwie nakreślona patologiczna matka Baczyńskiego nie jest taka idealna jak dwójka głównych bohaterów, wręcz przeciwnie. To ta zła, ale za to świetnie napisana postać. Wiarygodna, nie tylko dlatego, że znam wiele jej podobnych osób, ale pełna autentycznych uczuć, nawet dobrze oddanych, budząca jednocześnie wrogość i litość czytelnika. Niestety, jak wspomniałam, została ledwie nakreślona i pojawia się tak naprawdę w tylko w jednej scenie. Szkoda. Nie zdążyła zamienić życia tej anielskiej Basi w koszmar. Drugą taką postacią jest pani Lola i jej tragiczna historia – kolejna niezwykle ciekawa postać, ale porzucona przez Autorkę, która, odmalowana dokładniej, mogłaby wpłynąć korzystnie na całą książkę. Bo z innymi postaciami już tak nie jest: przesłodzony wizerunek rodziców Basi, przyjaciółki, przyjaciół i znajomych literatów… choć tutaj kwestia jest już inna. Otóż jestem świadoma, że niedawno dokonano odkrycia, że Iwaszkiewicz i Andrzejewski byli homoseksualistami (tak samo, jak – ponoć – Konopnicka), co nie zamierzam podważać, bo nie chce mi się i to każdego prywatna sprawa, ale w powieści tej pisarka nadmiernie to eksponuje. Co fragment o Iwaszkiewiczu to aluzja do jego orientacji. Co rozmowa z Andrzejewskim, to musi być po nim widać, że jest beznadziejnie zakochany w Baczyńskim. Zapachniało mi jakoś komercją, a przynajmniej nachalnością i nadgorliwością. To już w końcu nie wiem, co było celem Autorki – historia Baczyńskiego, czy wyciąganie na wierzch intymnych spraw literatów tamtej epoki.

Fabuła nie porywa. Poza tymi wstawkami i wierszami to po prostu wtórna historia miłosna. Tak jak pisałam gdzieś na początku: bez pomysłu, tak, żeby było. Krzyś i Basia czytają wiersze. Przychodzi ktoś. Odchodzi. Idą tu. Idą tam. Jadą na wieś. Gruchają jak dwa gołąbeczki. Jakoś tak bezrefleksyjnie. Bez drgającego pod powierzchnią codzienności świata poezji, tak istotnego dla Baczyńskiego. Zresztą po co mi te wszystkie rzeczy? Czy nie byłoby lepiej skierować pisarskiego obiektywu w stronę psychiki, w stronę Basi i Krzysia, pogłębiając obie postaci i cieniując je? Obeszłoby się bez wieczorków poetyckich, opisanych przecież tak infantylnie i topornie. Bez cudownego tudzież przesłodzonego ocalenia z łapanki, kiedy okazało się, że takich aniołów jak nasza dwójka to Niemcy nie widzą (Autorka zaciekawiła mnie swoim opisem tej sceny, wyglądało to jak zabawa w podchody w niezbyt dobrej powieści dla dzieci). Mam wyliczać dalej? Dobrze, że pisarka spuściła zasłonę milczenia na sceny erotyczne, bo i tak Baczyńscy przewracają się w wspólnym grobie na Powązkach. Bo o ile na początku jeszcze coś się dzieje, mamy dwójkę młodych ludzi i romantyczny spacer, to po ślubie bohaterów nie ma już nic, poza rozłażącym się niczym, kilometrami pustosłowia. Dopiero na końcu się dzieje – swoją drogą ciekawa sprawa z tymi szybami – ale zwieńczeniem wszystkiego jest milusia scena, żeby czytelniczki nie pomyślały, że skoro kończy się śmiercią bohaterów, to musi być to tragedia i że miłość istnieje po śmierci. I znów to samo – skoro nikt nie wie, jak naprawdę jest po śmierci, można to podciągnąć pod fantastykę, a fantastyka w książce o II Wojnie Światowej, która z założenia miała być poważna? Dajcie spokój.

Polacy jakoś tak nie potrafią zadbać o siebie – mamy wspaniałych poetów, ale ich nie promujemy. Wiadomo, nobliści: Szymborska, Miłosz, Sienkiewicz i Reymont, ale reszta? Baczyński z pewnością dostałby Nobla gdyby przeżył wojnę. Jestem tego pewna. Ale jak go promujemy, wybaczcie? Nowe wydania tomików wierszy? Może niedostatecznie grzebię w Internecie, ale nic takiego jeszcze nie spotkałam, poza Allegro, oczywiście. Film? Był, wspaniały, ale niedoceniony przez publikę. Książka? W sumie przeszła bez jakiś większych emocji, może to i lepiej, bo już wolę nie myśleć, co powiedziałby o niej jakiś zagraniczny krytyk czy autor którejś z powieści chociażby o Szekspirze. I nie chodzi o to, że znów ryzyko się nie opłaciło. Ja po prostu czekałam na jakąś powieść o Baczyńskim i spodziewałam się prawdziwej białej magii, żywcem z wierszy Krzysztofa, a nie różowych wynurzeń. I teraz po prostu zaczynam tracić nadzieję, że kiedykolwiek się taka pojawi. Chyba więc wrócę do wierszy poety, tych nieskrępowanych żadnymi innymi słowami, gdzie między linijkami tekstu – wierzę w to – trzeba szukać wciąż zaklętej, ale żywej miłości dwóch ludzi, z których teraz nie zostało już nic. A może odrobina białej magii właśnie?

Tytuł: „Ty jesteś moje imię”

Autor: Katarzyna Zyskowska-Ignaciak

Moja ocena: 1/10