Piekło sumienia. Recenzja książki

Czy wyobrażasz sobie, jak to jest zabić człowieka? Nie chodzi tu o kwestie estetyczne, wiadomo, większość delikatnych ludzi z trudem zniosłoby widok dużej ilości krwi. Ale czy ktoś z was potrafiłby zabić człowieka? Dostrzec strach i zdziwienie w oczach ofiary, zanurzyć narzędzie zbrodni w jego ciepłym ciele, takim jak nasze, zadać śmiertelną ranę. Słyszeć krzyk, pośmiertne drgawki, nieruchome oczy. Serce tego człowieka biło przed chwilą, przez żyły płynęła krew; nasza ofiara myślała, może marzyła. A teraz wszystko się skończyło, nagle. Przez nas. Może mój opis jest bardzo amatorski i pospieszny, wzruszacie ramionami, ale myślę, że niemal dla każdego byłoby to strasznym przeżyciem, chociaż teraz nie zdajecie sobie z tego sprawy. Zabicie człowieka nawet podczas wojny jest dla jednostek wrażliwych traumą prowadzącą czasami do szaleństwa. I nawet ci, którzy wrogów na wojnie zabijają z zimną krwią, mogą się spodziewać, że krew tamtych ludzi odciśnie na nich niezatarte piętno, jakąś plamę, traumę. Uważam, że tylko psychopaci traktują to jak rzecz naturalną jak jedzenie, a dla totalnych poprańców stanowi to przyjemność (co nie jest takie dziwne, jeśli nad tym się zastanowić). A jakie są motywy zabójstwa? Po wojnie, w której każdy zabija każdego i temu, zemście i chorobie powody dają zmieść w dwóch kategoriach – jeśli nie wiesz o co chodzi, chodzi o pieniądze albo seks, mawiał mój dziadek i to jest święta prawda. Chociaż nie zawsze – czasami powody są abstrakcyjne, trudne do zrozumienia, niekiedy nawet szlachetne (mimo tego bez większego trudu można obalić teorię cel uświęca środki), nierzadko wywodzą się z systemów filozoficznych, religijnych (święta wojna w islamie i chrześcijaństwie) i społecznych; rodzą się w umysłach ludzi na tyle rozsądnych i inteligentnych, że trudno posądzić ich o coś takiego, nawet podejrzenie ich jest absurdalne. Wszystko jednak zależy od punktu widzenia – dla nas, zwykłych ludzi, którzy prawdopodobnie nigdy nie posuną się do morderstwa, mordercy we wszystkich kryminałach wydadzą się źli i straszni, a ich mózg mroczny i zniszczony. Ale czy na pewno? A co oni sami o sobie myślą?

Rodion Romanowicz Raskolnikow zabił. Jego ofiarami były bogata lichwiarka i jej przyrodnia siostra. Zabił dla pieniędzy, bo jako były student żył na skraju nędzy, ale głównie dla swoich poglądów. Teraz musi zmierzyć się z konsekwencjami swojego czynu - okazuje się jednak, że nie potrafi z tym żyć, co prowadzi ostatecznie do przyznania się do winy. Morderstwo niszczy bohatera, doprowadza go do granic szaleństwa, niemal do śmierci, torturuje w niezwykle wyszukany sposób; niejako gotuje mu piekło na ziemi. Upada tak nisko, że jedną osobą, która jest w stanie go zrozumieć (i pokochać) jest prostytutka Sonia, która zresztą nie wybierała swojego zawodu. To nie jest jednak romans dwójki upadłych ludzi, to raczej głębokie studium niezwykle ciekawej osobowości, genialnej i wypaczonej, na tyle skomplikowanej i niejednoznacznej, że   należałoby poświęcić jej oddzielny tekst i o której można rozmawiać całą noc. Istotnym elementem fabuły jest chorobliwa walka bohatera o zatuszowanie całej sprawy, co zajmuje większą część książki, a także – co chyba i dla pisarza i dla czytelnika najważniejsze – dogłębna analiza motywów bohatera i skutków – szczególnie psychologicznych – jego czynu, z tego powodu w powieści nie dzieje się dużo, co nie jest jej wadą, wręcz przeciwnie. To niezwykła powieść kryminalna (choć bardziej odpowiadałoby mi określenie powieść psychologiczna, chociaż – jak każdą wybitną powieść – ciężko zaszufladkować do jakiegokolwiek   gatunku) opowiedziana przez mordercę, w dodatku mordercę nietuzinkowego, jakiego szukać możemy chyba jedynie u Szekspira.

Tak, u Szekspira. Raskolnikow od początku kojarzył mi się z szekspirowskim Makbetem. Oboje byli normalnymi ludźmi ogarniętymi obsesją, żaden z nich także nie poradził sobie z konsekwencjami zbrodni i sumieniem – chociaż u Rodiona rozgrywa się to na płaszczyźnie bardziej psychologicznej – i oboje niejako zostali ukarani za życia. To skojarzenie bardziej literackie i uniwersalne, bo Szekspir wyczerpał niemal wszystkie wzorce zachowań ludzkich; inna rzecz jest więc bardzo ciekawa. A mianowicie elementy filozofii Nietzschego, a także ideologii nazistowskiej, która – jak wiemy – czerpała dużo, oczywiście w formie nieco zmienionej, z osiągnięć owego filozofa. Rzecz zadziwiająca, bo powieść została napisana w latach 60. XIX wieku, a największe dzieła Nietzschego w około roku 1888, czyli znacznie później. Chodzi mi tu przede wszystkim o przekonania bohatera i jego motywy, przypominające nieco teorię o nadczłowieku – zarówno Autor jak i Nietzsche posługują się tu porównaniem do Napoleona! – znacznie jednak bardziej rozbudowaną i w nieco innym znaczeniu, w każdym razie nieco jakby polemizującą z owymi poglądami, a także ciekawie do nich nawiązującą. Czyżby to właśnie pisarz wymyślił to wszystko? Czy udowodnił, że mrzonki o nadczłowieku są tylko iluzją, pobożnym życzeniem i pokazał, co dzieje się z człowiekiem, kiedy w to uwierzy? A co było tytułową karą?  Tak! To niezwykle ciekawy temat na dyskusję z kimś, kto umie spojrzeć głębiej, kogo jeszcze interesują te zagadnienia, kto ma jakieś ciekawe spojrzenie na sprawę (choć i tak wiadomo, że jakkolwiek spojrzymy na poglądy bohatera, dojdziemy do wniosku, żeby były one po prostu absurdem, niemal takim samym absurdem, jak pogląd, że pewien Austriak ze śmiesznym wąsikiem ma moralne prawo skazywać innych ludzi na straszliwą śmierć w obozach koncentracyjnych, bo takie jest niebezpieczeństwo poglądów bohatera powieści). Chociaż  nie porównuj Napoleona i Juliusza Cezara z Raskolnikowem, bo oni nigdy osobiście nie zabili, więc nie sprawdzili, czy są nadludźmi – powiedziała moja Mama, która fabułę książki zna tylko z mojego opowiadania i swoich szkolnych wspomnień. I ciężko się z nią nie zgodzić, chociaż z każdym dniem, kiedy myślę o książce, zauważam coraz więcej akcentów, ciekawych kwestii i na tym polega jej piękno i niezwykłość.

Inna ważna kwestia to bohaterowie – postacie niezwykle plastyczne, żywe, które Autor konstruuje z niezwykłym pietyzmem i przerażającą wiarygodnością. Najciekawszą z nich jest Raskolnikow – indywiduum  bardzo skomplikowane, ciekawe, niejednoznaczne, ale z pewnością nie dające się nie lubić, mimo popełnionego morderstwa. Jest tylko człowiekiem i to człowiekiem staczającym się po równi pochyłej dręczących wyrzutów sumienia i załamania psychicznego, tkwiącym w piekle swoich przekonań i głębokiego poczucia, że nie jest ich wart, ponieważ próba okazała się kompletną klapą. Jednocześnie – jak napisałam wyżej – nie można Raskolnikowa nie lubić. Budzi litość, współczucie, czasami chcemy nawet, żeby nic się nie wydało i Rodia nie musiał iść na katorgę, jesteśmy gotowi przebaczyć mu nawet całe te niedorzeczne bajanie. Ba! Wydawałoby się, że każdy zdrowo myślący człowiek popukałby się w czoło z współczującym uśmieszkiem słysząc jego wywody, a pisarz, który chciałby napisać na ten temat książki naraziłby się tylko na śmieszność i produkt książkopodobny zupełnie bez sensu, który nie można strawić. Tutaj jednak teorie Raskolnikowa nabierają poważnego, prawdziwie strasznego, a przede wszystkim realistycznego wymiaru. Dzieje się tak, ponieważ Autor nie demonizuje ani nie idealizuje bohatera, przedstawia tylko – z niezwykłą wrażliwością obserwatora i znawcy - pełnowymiarowego człowieka ze wszystkimi elementami ludzkiej psychiki i charakteru; jest szczery z czytelnikiem i lojalny wobec bohatera, nie ocenia i nie przestrzega przed karą Boską, tylko opisuje, a pokazując jego wiarę w wydumane teorie nie podaje pewnych wniosków i poglądów, ukrywając i tuszując pewne akcenty, by czytelnik sam poszukał rozwiązania zagadki, sam ocenił głównego bohatera. Wciąga nas tylko do mrocznego świata jego obsesji i postępującego załamania psychicznego, wyciągając brutalnie na światło dzienne wszystkie jego myśli, analizując każdy jego stan. To niezwykle ciekawe doświadczenie, szczególnie, że w pewnym momencie miałam wrażenie, że Autor pisze o postaci autentycznej, a nie książkowym bohaterze, który wyłazi z kart powieści i któremu jesteśmy niejako zmuszeni kibicować. Przynajmniej mnie zmusił do tego i bardzo mnie to przerażało, bo przecież chciałam, żeby sprawiedliwości stało się zadość - wiadomo, to chyba naturalne.

Jednak pozostałe postacie były równie ciekawe – bardzo polubiłam prostytutkę Sonię, ukochaną Raskolnikowa, a scena, w której czyta Pismo Święte, zrobiła na mnie naprawdę duże wrażenie (pierwotnie scena ta była o wiele dłuższa, ale carska cenzura uznała – niestety- że byłoby to dość nieprzyzwoite). Sonia tak naprawdę jest biedną, nieśmiałą i pobożną dziewczyną, bardzo zakochaną w nieszczęśliwym mordercy, jak on osobą upadłą, jednak nie z własnego widzimisię, ale z konieczności, jedyną, która nie potępia Raskolnikowa, widzi dla niego drogę ocalenia. Dzięki niej delikatny wątek romantyczny jest bardzo piękny i prawdziwy, o wiele bardziej prawdziwszy od większości innych, podobnych wątków bo gorzki i pełny heroicznego przebaczenia. Przez to prawdziwie piękny. Ciekawą, doskonale skonstruowaną postacią jest sędzia, Porfiry Pietrowicz, człowiek z wyglądu i zachowania budzący tylko komiczną sympatię, jednak tak naprawdę doskonały manipulator i znawca ludzkiej psychiki, stosujący swoją wiedzę w pracy – co w tamtych czasach było naprawdę dość niespotykane i innowacyjne – który niemal wyciąga od Raskolnikowa jawne przyznanie się do morderstwa. To ciekawy bohater, postać inna i nieprzewidywalna, bardzo fascynująca, którą po prostu nie można rozgryźć. Na uwagę zasługuje także matka Rodii – nieszczęsna Pulcheria Aleskandrowna, zakochana w swoim synu aż do granic z kompleksem Jokasty, chociaż może bardziej nakreślona niż przedstawiona, ale budząca współczucie każdego czytelnika. Sympatyczna jest także Awdotia Romanowna, siostra Raskolnikowa, której postać aż prosi się o dodanie jeszcze kilku rysów i której związkowi z serdecznym przyjacielem Rodii, Razumichinem, kibicowałam od pierwszej sugestii Autora. Naprawdę! To był zdecydowanie mężczyzna dla niej, a nie jakiś paniczyk Łużyn, który w swą poniekąd udaną zemstę wplątał Sonię i jej rodzinę, doprowadzając do tragicznej śmierci Katarzyny Iwanowny (zaryzykuję nawet stwierdzenie, że był większym i gorszym mordercą niż Raskolnikow, bo udało mu się coś, w czym nasz bohater poległ: otóż nie miał specjalnych wyrzutów sumienia) i nieszczęśliwy, aczkolwiek zły Swidrygajłow, ale tu wolę przemilczeć wszystko – z pewnością będziecie tak samo zaskoczeni jak ja i nie chcę wam tego zaskoczenia odbierać. Choć to postacie poboczne, mają naprawdę ciekawą psychikę i własną historię, jednak nakreślone przez Autora dość szkicowo i aż proszące się o ich pogłębienie – choć z drugiej strony – zburzyłoby to delikatną konstrukcję książki, odpowiedzialną za harmonię w treści.

Bo fabuła jest bardzo harmonijna i wystarczyłby wątek lub dwa, by to wszystko poszło w diabły, zostawiając tylko chaos. Choć akcji nie ma dużo – tylko na początku książki dzieje się coś, co w ten sposób mogłoby wciągnąć czytelnika (szczegółowo opowiedziane zabójstwo), trudno było się od książki oderwać. Intryguje zmiana perspektyw – zwykle sprawę kryminalną oglądamy oczami śledczego lub innej osoby w jakiś sposób zamieszanej w śledztwo, a nigdy, w pełni, przez mordercę. Intrygują same dość egzotyczne poglądy Raskolnikowa. Intryguje więź łącząca go z Sonią, jego choroba, mrok, który siedział w głębi jego duszy (chyba to  jest najciekawsze). Intrygują wątki poboczne, pełne surowego, twardego życia – w szczególności realistyczna historia Katarzyny Iwanowny i jej dzieci – czasami ciężko uwierzyć, że to wszystko fikcja; aczkolwiek wiele sytuacji z powieści ma swoje źródło i inspirację w tym, co przeżył sam Autor. Intryguje rola kolejnych bohaterów – bo historii Rodiona, jakby za sprawą jakiegoś fatum, nic nie jest przypadkowe, od spotkania w szynku zapijaczonego urzędnika Marmieładowa do ducha Marfy nawiedzającego jej męża i tajemniczej topielicy. Intrygują takie drobnostki jak niedopowiedzenia, aluzje, światłocienie i nawet to, że w pewnym momencie Raskolnikowi niemal udaje się przekonać czytelnika do swoich poglądów (przynajmniej było tak ze mną). Powiedziałabym, że więcej zwrotów akcji zniszczyłoby ten niezwykły klimat, te powolne zanurzanie się w mrocznym świecie bohatera – zarówno jego umysłu i uczynku, jak i ludzi wokół, w najlepszym przypadku będących po prostu szlachetnymi biedakami. Odciągnęłaby uwagę czytelnika od tego, co w powieści najważniejsze – już nie tak bardzo jednoznacznych definicji słów zemsta i kara, a złożoność wnętrza Raskolnikowa i jego motywów sama w sobie jest taka ciekawa, że czyta się niemal jednym tchem. I tylko z końcówką miałam problem, bo w stosunku do całej powieści i do tych skończonych, niezwykle trafnych i szerokich opisów psychiki mordercy, opis przełomu, momentu w którym Raskolnikow, na swój pokręcony sposób, zrozumiał istotę swojej zbrodni, zaskoczył mnie prawie negatywnie. Czyżby Autor się spieszył? No tak, było to w epilogu, a epilog oznacza raczej – przynajmniej w tych klasycznych powieściach – rzut na losy bohaterów po skończeniu akcji właściwej. Krótki. Właściwie to bardzo, ale to bardzo szkoda, bo zabrakło szerszej, zwykłej dla tej książki perspektywy, głębszego opisu. W porównaniu z resztą wydaje się to dość liche, mało wiarygodne i dość niezrozumiałe. Nie wiem, to takie tylko moje wrażenie. Zresztą, gdybym potrafiła się gniewać na autorów takich książek ja ta, obraziłabym się na pisarza już dawno – zakończenie jest takie… Kurczę, naprawdę nie ma kontynuacji?

Mimo wszystko czytało się dość ciężko, ale to raczej wina nie pisarza, ale moja. O afrykańskich upałach lepiej już nie wspominać, dość że chodziłam zła, zmęczona i spocona, a w uszach huczał mi wiatrak, przytargany przez kogoś z rodziny. No i jeszcze trzy dni w mojej Arkadii, wspaniałe trzy dni, chyba najpiękniejsze wspomnienie z wakacji. I jak tu czytać taką książkę? Zasypiałam nawet przy oglądaniu Muszkieterów, a jedyne moje marzenie było leżeniem na dnie basenu, ewentualnie gazowaną wodą z sokiem i lodem. Powieść, by odkryć wszystkie jej smaczki i nimi się delektować, wymaga czasu, cierpliwości i skupienia, a mnie brakowało tych dwóch ostatnich, bo słoneczne godziny wlekły się tak, jak gdyby nawet one nie miały siły. Czytało ciężko, wolno, bardzo wolno, mimo że nie ukrywam, że Autor posługuje się moim ukochanym, klasycznym stylem, który jednak dla przegrzanego mózgu okazuje się zbyt ciężki. Kiedy jednak sięgnęłam po książkę wieczorem, zatonęłam po uszy w pięknym, melodyjnym stylu pisarza, pełna podziwu dla niezwykle trafnych określeń i opisów; głębokiego studium człowieka i empatycznego sposobu opisywania ludzkiej biedy – zarówno tej moralnej jak i materialnej. Jak zdania łączą się w melodyjną całość, a pod nimi ukrywa się coś jeszcze – znaczenia, które czytelnik musi odszukać sam. To prawdziwa przyjemność obcować z takim pisarzem, przenikać jego świat, wgryzać się ze smakiem w jego słowa, piękne, klasyczne i na pozór zwykłe, ale mówiące tyle nie tylko o Raskolnikowie, ale o człowieku w ogóle. Trzeba jednak się skupić, zapomnieć o przytłaczającej, gorącej rzeczywistości, być cierpliwym i uważnym; wtedy książka odwdzięczy się nie tylko pięknym, przebogatym stylem Autora.

Przyzwyczajona do pięknych – a przynajmniej ciekawych czy estetycznych - okładek Wydawnictwa, byłam nieco zawiedziona. Owszem, twarda oprawa jak zwykle mi się podoba – bo książki wyglądają znacznie bardziej bogato, a ciężar książki robi wrażenie (jest lekka jak piórko!), jednak z okładką nie jest już tak bardzo optymistycznie. Zestawienie czerwieni z siwym i białym jest naprawdę udane, ale… Młody mężczyzna powyżej z charakterystycznym czarnym paskiem choć nie prezentuje się malowniczo, w jakiś sposób nawiązuje do treści książki, za to kompletnie nie rozumiem tego widoczku z Petersburga, chociaż – faktycznie – bez niego okładka byłaby jeszcze gorsza bo bardziej pusta. Razem z dość dziwną czcionką, jaką napisano imię i nazwisko Autora oraz tytuł, wszystko wygląda dość zwyczajnie i niepociągająco, tym bardziej dla kogoś, kto nie jest mną i szuka książki w konkretnej okładce, a nie książki w ogóle. Sytuację wydaje się ratować ładny, czerwony grzbiet (na półce wygląda to naprawdę dobrze!) i ciekawy szlaczek, nawet w stylistyce rosyjskiej, ozdabiający krawędź okładki z dwóch stron. Blurb jest bardzo ciekawy, napisany klasyczną, czerwoną czcionką na szarym tle, choć raczej trudno powiedzieć, że udało się tam uchwycić to, o co chodzi w książce, a informacja o tym, że Autor interesował się psychiką morderców, z pewnością przekona mniej zainteresowanych. Całość – mimo twardej oprawy – jest nieco lepsza od Jane Eyre, ale wciąż dość przeciętna, daleka od okładek Wichrowych Wzgórz czy choćby Poduszki w różowe słonie. To jednak tylko okładka - tak samo jak z człowiekiem, liczy się bardziej treść niż forma.

Każda książka, która ze mną gdzieś podróżowała czy towarzyszyła w jakimś konkretnym wydarzeniu – miłym czy nie – oprócz historii samej w sobie niesie ze sobą jakieś wspomnienia, momenty z określonego odcinka czasu, gdy czytałam daną powieść. Ba! Gdyby się tak zastanowić, każda z nich ma jakąś swoją historię, która zwykle mi się z nią kojarzy; najczęściej jest to coś, na szczęście, pozytywnego. Z czym kojarzy mi się ta książka? Z latem. Z najpiękniejszymi z niego wspomnieniami. Z afrykańskimi upałami, z tym, że podczas snu wbiłam sobie paznokieć w rękę i potem bardzo bolało. Z głupimi fotkami, przypominającymi piękne (i głupie) czasy gimnazjum. A także z długą dyskusją z Mamą, na tematy poruszone przez Autora, nie tylko dlatego, że jak chcę mówić, to gadam do kogokolwiek, kto nawinie mi się pod rękę, ale też dlatego, że niej wszystko jest takie proste i oczywiste. I z nierozstrzygniętymi, wciąż dręczącymi pytaniami, jakie zrodziły się po przeczytaniu. A ja nie lubię takich pytań, choć uwielbiam książki, które skłaniają mnie do ich zadawania; z niedokończoną charakterystyką Raskolnikowa i którym właściwie można napisać jakąś pracę, jak zresztą o każdym człowieku żywym i realnym. I oczywiście wieloma trafnymi spostrzeżeniami i wnioskami, przez które rodzą się kolejne pytania, które zamiast sprawiać, że ogólny obraz staje się jaśniejszy, przyciemniają go jeszcze bardziej. W każdym razie tylko jedno jest pewne: nieważne, czy morderstwo będzie z dobrych chęci czy nie i tak trafisz do piekła, jakie urządzi ci sumienie. No, chyba że jesteś nadczłowiekiem, geniuszem, a nie normalną, ludzką wszą. Ale co w takim razie oznaczają słowa geniusz, nadczłowiek, wsza? Czy takie pojęcia w ogóle istnieją?

Tytuł: „Zbrodnia i kara”

Autor: Fiodor Dostojewski

Moja ocena: 8/10

Za egzemplarz serdecznie dziękuję wydawnictwu MG