Szaleństwo miłości. Recenzja książki

Każdy człowiek, choć czasami nie chce przyznać, marzy o miłości – najpiękniejszej i najważniejszej rzeczy w życiu, będącej często jego treścią. Przyjaźń, miłość rodziców do dzieci, dzieci do rodziców, wyznawców do bogów czy Boga, patriotyzm, w imię którego wiele milionów ludzi oddawało swoje życie, przeradzający się czasami w nacjonalizm i faszyzm. Ale także miłość erotyczna. Najbardziej intensywna, budząca najwięcej kontrowersji, niezbędna dla przetrwania gatunku ludzkiego. Opiewana w starotestamentowej Pieśni nad pieśniami i Hymnie o Miłości w listach św. Pawła, która, przechodząc w kulturze XXI-wieku okres spłycenia, obecna jest w filmie, muzyce i nawet, w formie różowych serduszek i angielskiego słówka, na przedmiotach codziennego użytku. Choć jestem przeciwna rzeczom tego typu, z pewnością dowodzi to uniwersalności tematu, aczkolwiek niejeden dawny poeta byłby zgorszony znaczeniom, jakie często nadawane są temu wzniosłemu słowu – nie mówiąc o jego stanowisku na pogląd wielu współczesnych, że motylki w brzuchu i sama miłość to nic innego jak reakcje biochemiczne mózgu współpracujące z neuronami. Romantycy naprawdę wierzyli w pokrewieństwo dusz i nie miało to nic wspólnego z ich brakiem wiedzy na temat medycyny. Co więcej – miłość była przez nich przedstawiana jako coś często destrukcyjnego, nieśmiertelnego, zdolnego stworzyć coś pięknego, jak również zniszczyć to. W Polsce wiązało się to jeszcze z dramatycznym wyborem pomiędzy honorem - walką o ojczyznę - a szczęściem osobistym. Ale nie tylko romantycy – pamiętajmy, że artyści czerpali inspiracje z epok poprzednich, ideowo podobnych: baroku i średniowiecza. A mieli się czym inspirować! Poza wiktoriańskim, cokolwiek barokowym Romeo i Julią (to zresztą genialny dramat) średniowiecze pozostawiło po sobie – wbrew pozorom – bogatą spuściznę. 

Chodzi tu oczywiście o romans rycerski czy dworski. Opowieści o pięknych księżniczkach, zamkniętych wieżach, strzeżonych przez smoki tudzież o królewnach znikających w dziwnych okolicznościach i dzielnych, przystojnych rycerzach czy królach, śpiewane przez wędrownych trubadurów czy grajków ku uciesze ucztujących państwa czy znudzonego dworu, pełnego sentymentalnych białogłów, nie potrafiących się odnaleźć w zupełnie nieromantycznej rzeczywistości. I nie chodzi tu o średniowieczne harlequiny i romansidła (w lepszym, znacznie wytworniejszym smaku niż ich XXI-wieczni następcy) – w takich sztandarowych dziełach jak Pieśń o Rolandzie czy legendach arturiańskich można znaleźć wątki miłosne, nierzadko ważne dla fabuły. I o ile w pierwszym z wymienionych dzieł ukochana Rolanda umiera na wieść o niezwykle bohaterskiej śmierci ukochanego (tylko ciiii, nie mówicie jej, że przed śmiercią zamiast niej myślał o słodkiej Francji), jak na taką bohaterkę przystało i właściwie na tym się kończy, to w opowieściach o królu Arturze można znaleźć więcej dzikości. Wiarołomna Ginewra, wróżka Morgana wyłaniająca się z jeziora, czarodziej Merlin i mityczny Avalon niezbyt wpisywały się w poszukiwania Świętego Graala, a już na pewno nie sprzyjały miłosnym uniesieniom, a i sam król to po prostu typowy Anglik, co wszystko razem nie musi podobać się romantycznym duszom. Na szczęście we wczesnym, francuskim średniowieczu stworzono coś jeszcze, czego bohaterowie prezentują się lepiej niż młody Leonardo di Caprio i  Kate Winslet ubrana tylko w naszyjnik, a Romea i Julię deklasują znacznie większym dramatyzmem akcji. O czym mowa? Przecież nie ma nikogo, kto by nie znał Tristana i Izoldy (choćby z wersji dla dzieci). 

Młody i przystojny rycerz (wierzcie lub nie, ale kiedy piszę te słowa nienaturalnie wyszczerzam zęby w uśmiechu… czy jest coś lepszego od młodego, przystojnego rycerza?) Tristan, ze względu na swój wiek i bliski stopień pokrewieństwa, dostaje od króla Kronwalii, Marka, ważne zadanie: ma mu przywieźć obiecaną żonę. Ale nie jakąś żonę, tylko młodziutką Izoldę Złotowłosą, istotę niezwykle piękną. W czasie morskiej podróży Tristan wypija wraz z nią, jak to przecież bywa, kielich wina. Nie byłoby nic w tym strasznego, gdyby nie fatalna pomyłka – przypadkowo użyty napój został przygotowany przez dwórkę Izoldy, która martwiąc się o przyszłość swojej pani u boku nieznanego mężczyzny sporządziła eliksir miłosny, który miał sprawić, że pożycie małżeńskie będzie udane. Nieszczęsne ofiary przypadku czy też przeznaczenia zakochują się w sobie tak, że nie potrafią zakończyć swojego związku nawet wtedy, kiedy Izolda zostaje królową i żoną Marka. Co z tego wyniknie? Czy nieszczęśliwa para kochanków będzie razem? Czy rogaty jeszcze przed ślubem mąż wybaczy żonie? Czy Tristan będzie przy ukochanej? I jakie przeciwności losu staną na ich drodze? Ba! Przecież wątpliwe jest nawet to, że kiedykolwiek będą razem! 

Jak w przypadku wszystkich najważniejszych dzieł średniowiecza, pochodzących z legend i luźnych opowieści, określenie autora jest niemożliwością. Przed spisaniem były to funkcjonujące w różnych wersjach opowieści śpiewane przez wędrownych trubadurów, którzy dopiero w wieku XII – przynajmniej było tak w przypadku legendy o Tristanie i Izoldzie – zaczęli spisywać pierwsze teksty. Odnalezione we fragmentach, najczęściej środkowych, stanowiły łamigłówkę dla badaczy, którzy, by otrzymać pełny obraz, potrzebowali wszystkich elementów, nie zaś tylko ich wycinków. Dopiero Joseph Bèdier, francuski romanista, podjął się tego karkołomnego zadania, składając wszystkie fragmenty rozmaitych wersji w logiczną całość, łatając dziury kanonicznymi rysami legendy i posiłkując się osobnymi poematami, niekiedy z późniejszych okresów, które w znaczny sposób ubarwiają całość, a także, opierając się przecież na wcześniejszych wersjach, zapełniają luki fabularne. Tak zrekonstruowaną legendę Bèdier spisał kunsztownymi, romańskimi wersami, w mistrzowski sposób odtwarzając sposób myślenia XII-wiecznych autorów i ich styl, a następnie przetłumaczył na francuski, otrzymując wynik znakomity: średniowieczną w każdym szczególe, ale i wiernie odtworzoną piękną opowieść o wielkiej, zakazanej miłości, która działa na czytelnika w zdumiewający sposób. Z jednej strony bowiem musimy przyznać, że tekst został napisany językiem oszczędnym, minimalistycznym, przy tym opisującym wszystko z bezpretensjonalną prostotą umysłów twórców. Nie ma tu psychoanalitycznego przegadania, wręcz przeciwnie, emocje odczuwane przez postacie są opisane niezwykle prosto, komunikatywnie, bez jakichkolwiek dłużyzn, plączących się niepotrzebnie pobocznych wątków i kwiecistych opisów. Jednak pod owym minimalizmem, niemal sterylnością, pod archaicznymi (jakże pięknymi zresztą!) wyrażeniami, kryje się wielka, emocjonalna głębia, a proste słowa niezwykle trafnie opisują daną postać. Kiedy wgłębimy się w opowieść, czuć podskórnie wibrujące, intensywne uczucia, szczególnie to jedno, najważniejsze – miłość graniczącą z szaleństwem, z przytłaczającym pragnieniem chociaż przebywania z ukochaną osobą, a potem równie głęboką rozpacz, którą czuć każdym słowem ostatnich kart książki. W prostych, nierzadko krótkich zdaniach czuć zresztą ogromną elegancję graniczącą z prawdziwym kunsztem, ozdabiających charakterystyczną składnię. Przypomina mi to inne dzieła tej epoki – miniatury w księgach – na których, poza brakiem perspektywy i uproszczeniem ludzkiego ciała, widać niezwykłe wyrafinowanie twórców, potrafiących w jednej wielkiej literze, tzw. inicjale, zmieścić, na przykład, scenę śmierci jakiegoś władcy, ozdabiając całość pięknymi kolorami, ornamentami i złotą farbą, co czyni to małe arcydzieło sztuki bardzo przyjemnym dla oka i ducha. 

Słówko pochwały trzeba jeszcze rzec o polskim tłumaczu, Tadeuszu „Boy” Żeleńskim, którego przekład jest niedoścignionym wzorem dla wszystkich tłumaczeń zagranicznych legendy i nie tylko. Posługując się podobną techniką pisarską co Bèdier i używając polskich archaizmów z doby średniowiecza do jak najlepszego odzwierciedlenia charakteru oryginału, stworzył historię delikatnością i głębią dorównującą francuskiej wersji (chociaż mniej śpiewną, bo, niestety, język polski moim zdaniem jest piękniejszy od każdego innego języka oprócz romańskiego właśnie i nieskalanej, rzymskiej łaciny), nie tracąc przy tym nic z minimalizmu stylu opowieści. Zresztą napisany przez niego wstęp świadczy o rozległej wiedzy na ten temat i zaangażowaniu, co świadczy, że był właściwym człowiekiem na właściwym miejscu, a całemu dziełu nadaje rys wiarygodności. 

Fabuła jest bardzo bogata i pełna nieprzewidywalnych zwrotów akcji, co bardziej zaangażowanych w losy pary czytelników przyprawi o palpitacje serca. Nie chodzi o sam oczywisty fakt, że historia Tristana i Izoldy nie skończy się dobrze, a ich miłość nie ma szans na zwycięstwo, ale o ich perypetie wynikają potrzeby bycia razem. I mimo wielkiego cierpienia zakochanych po kilku rozdziałach czytelnik ma te same wątpliwości co główny bohater, rozdarty pomiędzy miłością a rycerskim honorem i kodeksem z niego wynikającym. Nie mówiąc już o owym magicznym wywarze, który tak niefortunnie złączył ze sobą losy Tristana i Izoldy, co przecież samo w sobie jest paradoksem podobnym założeniu, że greccy bogowie muszą pić nektar i jeść ambrozję, żeby być nieśmiertelnym. Pomijając fakt samego prostego rozumowania ludzi starożytności i średniowiecza, wyjątkowo uważny czytelnik po kilku rozdziałach zauważy, że pomiędzy dwójką bohaterów rodzi się prawdziwe uczucie, oparte na czysto romantycznym pokrewieństwie dusz i prawdziwym, namacalnym uczuciu, którego faktycznie nie da się zwalczyć, a nie – za przeproszeniem – narkotyku o podejrzanym działaniu ubocznym (trzeba zwrócić uwagę, że sama historia jest, szczerze mówiąc, moralnie niejednoznaczna, a i tak widać tu ogromny takt i wiele zrozumienia okazanego parze połączonej miłością grzeszną ale i absolutną). Te szczegóły dają się dopiero zauważyć po czasie, bo czytając, czytelnik zostaje przede wszystkim zaabsorbowany dynamiczną akcją i ciekawymi rozwiązaniami fabularnymi, prowadzącymi do jeszcze ciekawszych zdarzeń, czasami rozwiązywanych w zupełnie fantastyczny sposób, zgodny jednak z prawidłami średniowiecznych legend, pełnych niesamowitości i najgłębszych prawd o człowieku. 

Bo bohaterowie, wbrew pozorom, nie są prości i jednowymiarowi; wiele ich czynów, nawet u ludzi średniowiecznych, wzbudzało słuszne wątpliwości moralne, a niektórych z pewnością zmuszało do zastanowienia się nad złożonością danej postaci, tak bardzo podobnej do każdego z nas. Bo Tristan – młody, przystojny, niezwykle dzielny i świadomy swoich zalet mężczyzna w pewnym momencie zaczyna być boleśnie rozdarty między honorem (będącym przynajmniej w legendach świętością dla rycerza) a wszechogarniającą miłością dla pięknej królowej Izoldy, czasami popełniający kardynalne głupstwa, a czasami wzbudzający ogromny podziw czytelnika, w końcu załamany, zdany na łaskę innych, jednocześnie coraz bardziej poddający się uczuciu. On nie jest superbohaterem, a nawet idealnym kochankiem; jest po prostu człowiekiem, niedoskonałym, pełnym zalet i wad, człowiekiem, którego spotkało największe szczęście i nieszczęście jednocześnie i który po prostu próbuje sobie z tym poradzić. Tak samo jak jego wybranka, chociaż Izolda jest postacią typowo kobiecą i zarysowaną dość niepewną kreską; potrafiącą być czasami niemądrą i lekkomyślną, w niektórych sytuacjach jednak szlachetną, próbującą naprawić swoje błędy i na średniowieczną modłę odpokutować swoje grzechy. Ma tyle samo wad co zalet, czego oczywiście rozkochany Tristan nie zauważa, ale czytelnik już tak. Bardzo ciekawymi i jeszcze bardziej niejednoznacznymi postaciami są król Marek i Izolda o Białych Dłoniach (ta druga Izolda). Nie potrafię polubić chociaż trochę żadnego z tych bohaterów, nie tylko dlatego, że nie mam w sobie zwykłego, chrześcijańskiego miłosierdzia i litości, ale jakoś tak. Może dlatego, że zostali obdarzeni najbardziej powszechnymi i wstydliwymi wadami ludzkości? Król Marek jest straszliwe wręcz wyrozumiały, dobry i naiwny. Gdy zauważa śpiących Tristana i Izoldę, przedzielonych mieczem rycerza, zamiast zemścić się za szkaradne przyprawienie rogów i obciąć śmiałkowi głowę, a żonę zamknąć w klasztorze, bezmyślnie zmienia miecz Tristana na swój. Bijemy brawo! Może i trafi do nieba, a jego postępek jest w pewien pokrętny sposób bardzo szlachetny, ale co z tego, kiedy cały żywot będzie miał, delikatnie mówiąc, przechlapany. Izolda o Białych Rękach to zawistnica i zazdrośnica, z sercem zimnym jak głaz, ale przynajmniej ją spotyka odpowiednia do jej czynów kara: zaczyna rozumieć swój błąd, kiedy nie można już nic naprawić i również kończy marnie. Trzeba jednak przyznać, że gdybym miała kogoś takiego jak Tristan, pilnowałabym, żeby był tylko mój, a nie innej kobiety, a jeśli taka pojawiłaby się nawet w przeszłości, może czułabym zazdrość i nienawiść. Bo Izolda nie była zła. Tak samo jak reszta postaci w książce była tylko człowiekiem w bardzo głębokim, niejednoznacznym ujęciu literatury średniowiecza, potrafiącej przedstawić to, co w dzisiejszych powieściach mieniących się psychologicznymi wychodzi słabo lub przeciętnie. 

Spoglądając po raz pierwszy na okładkę, byłam w lekkim szoku. Intensywny róż poraził nerwy nie tylko w moich oczach, bo odruchowo zacisnęłam pięści, szukając potencjalnych harlequinów bądź słodziutkich powieści dla nastolatek, które przez kolor chcą zasygnalizować, dla osób z jakim IQ są przeznaczone (przepraszam, jeśli kogoś obraziłam, bo kiedy byłam młodsza, czytałam i takie rzeczy). Dopiero później, po uważniejszym przyjrzeniu się książce, moje nerwy złagodziła piękna grafika na okładce, przedstawiająca strzelającego z łuku Tristana (taka zabawna ciekawostka: strzała znajduje się w literze e słowa dzieje w tytułu)   i stojącą obok niego Izoldę, która wyróżnia się długimi włosami. Co prawda grafika słabo odróżnia się od wściekłego różu, ale zainteresowała mnie na tyle, że, już spokojna, wzięłam książkę do ręki. Mimo swojego koloru okładka jest twarda, lakierowana, bardzo minimalistyczna. Na pierwszej stronie, oprócz obrazka, możemy dostrzec tylko wypisany białą, ładną czcionką tytuł i informację, że jest to wydanie ilustrowane, a także, mniejszymi literami – dziwi mnie nieco i cieszy skrupulatność Wydawnictwa – dane na temat Autora (swoją drogą, fraza autor nieznany brzmi dla mnie lepiej niż anonim). Grzbiet jest równie minimalistyczny, a na blurb składa się tylko z fragmentu wstępu Żeleńskiego i tradycyjnego dla Wydawnictwa zbioru patronatów. Dzięki temu estetycznemu minimalizmowi różowa okładka nie razi tak bardzo, wręcz – zaryzykuję – wygląda bardzo ładnie (mimo i tak wolałabym, żeby była czarna, czerwona i fioletowa) i pasuje do całości. W środku jest jeszcze lepiej i okazuje się, że wydanie jest jak najbardziej ilustrowane, nie mówiąc o tym, że po półgodzinnym przeglądaniu ilustracji doszłam do wniosku, że tego wydania nie zamieniłabym nawet na lekturowe wydanie w brązowej okładce ze złotymi elementami. Zamieszczone w książce ilustracje wykonał jakiś Francuz z nadzwyczajnie długimi imionami i nazwiskami oraz pseudonimem „Job” , zasługujący jednak na miano wspaniałego artysty, mimo że jakoś mi smutno, bo mój ryjek jest o wiele bardziej pospolity od twarzy Izabeli. Grafiki charakteryzują się jednak miękkimi liniami, dynamiką, głębią, wieloma emocjami, wyrażonymi niemal tak samo żywo jak w tekście i znajomością średniowiecznych realiów, w tym, co dla mnie było prawdziwą ucztą, realistycznym przedstawieniem tamtejszych strojów, szczególnie tych kobiecych, oddaje też bardzo specyficzny klimat całości. Obrazki też sprawiają wrażenie ukończonych, pełnych szczegółów ilustracji a nie ogólnych szkiców, dzięki czemu można przyglądać się im bliżej przed dłuższy czas. Nie byłabym też sobą, gdybym, nie napisała – całkowicie subiektywnie – że Tristan na owych ilustracjach wygląda zupełnie przystojnie i w ogóle. Ale to nie jest moja wina, że mam mózg zniszczony historią i filmami wojennymi, co prowadzi do szukania sobie męża między przystojniakami w mundurach i z mieczami (jakkolwiek to brzmi). Naprawdę. 

Mówiąc szczerze, rzadko, a właściwie nigdy, można doświadczyć takiej miłości w swoim życiu, zresztą nawet lepiej nie próbować, bo jednym eliksirem miłosnym, jaki znam, są narkotyki albo dopalacze. Uczucie, które łączyło tę dwójkę zdarza się tylko w książkach i może w dawnych czasach, kiedy ludzie czuli chyba głębiej. Ale to może i dobrze – lepiej zadowolić się bardziej pospolitym uczuciem, mniej destrukcyjnym i strasznym w skutkach, z zakończeniem nie pozostawiającym ani odrobiny nadziei na happy end w ludzkim pojmowaniu. Lepiej przyjrzeć się temu na kartach doskonałej książki, dzięki jej doskonałości odczuwając niemalże to, co bohaterowie i zanurzając się w świecie, chociaż okrutnym tak jak nasz, to pełnym miłości szalonej, absolutnej i silniejszej niż wszystko, nawet niż śmierć.

Tytuł: „Dzieje Tristana i Izoldy”

Autor: nieznany (oprac. Joseph Bèdier)

Moja ocena: 9/10 

Za egzemplarz serdecznie dziękuję wydawnictwu MG