Zagubieni we własnej epoce. Recenzja książki

Jak pokazuje reklama Orange, Rozum i Serce rzadko da się pogodzić. Przykładem mogę być ja – w sercu zacięta bonapartystka, czcząca Cesarza Francuzów jak prywatnego boga, ale rozumowo zwolenniczka IV Republiki, chociaż nie we wszystkich aspektach. Historia nauczyła mnie pokory, patrzenia na świat krytycznym okiem osoby świadomej dramatu ludzkich losów; mimo że przeszłość stała się jedną z form ucieczki przed teraźniejszością, mój rozum znienawidził historię za pokazanie ludzkiej nikczemności i rozczarowania niemal wszystkimi ideałami, z wolnością i tolerancją na czele. Chociaż chyba zawsze wiedziałam, że życie wymaga pewnej dawki hipokryzji i obłudy, chowania głęboko myśli i chronienia serca przed jak największą dawką zła – chociaż małe są koniecznością, jak naświetlenia organizmu promieniowaniem UV czy picie kawy, co w pewnym momencie jest śmiertelne. Może nie rozumiem tego do końca, bo takie dywagacje są tylko dla wybranych, a ja do nich nie należę. Czasami tego żałuję, ale – szczerze mówiąc – wiele jest prawdy w przysłowiu, że wybrańcy bogów umierają młodo. To chyba kwestia niedopasowania do reszty społeczeństwa swoją szlachetnością talentami czy charyzmą, których tak bardzo zazdrosną mali, ale sprytni ludzie, potrafiąc takiego człowieka zniszczyć. Ale i nie tylko. Tacy ludzie zwykle nie znają prawideł epoki… tylko dlatego, że ją znają zbyt dobrze i potrafią przeniknąć ludzką obłudę i fałsz. A przecież nikt sobie tego nie życzy, prawda? 

Rok 1830, w którym Autor pisał swoją powieść, był dla Francji rokiem szczególnym. Może nie był taki doniosły jak 1792, kiedy rozpoczęła się Wielka Rewolucja Francuska czy 1815, w którym na polach belgijskiego Waterloo książę Wellington i Blűther pokonali niezwyciężonego Napoleona, a Kongres Wiedeński ustalił nowy kształt Starego Kontynentu. W roku 1830 lud francuski, nie mogąc znieść więcej absolutyzmu Karola X wywołała rewolucję – trzy dni chwały. W wyniku niej królem został Filip Orleański, gościu, który, chcąc przypodobać się ludziom, chodził z parasolem po ulicach (w 1848 będzie kolejna rewolucja, w wyniku której ludzie proklamują republikę, a prezydentem zostanie pewien siostrzeniec Bonapartego; później w wyniku zamachu stanu obwoła siebie cesarzem na wzór swojego wuja). Przypadek? Nie sądzę, bo to był doskonały czas na powieść podsumowującą około czterdzieści lat prób zdefiniowania pojęcia Francja na nowo, ale także opis tego okresu przełomu, w którym stare odchodzi, a nowe jeszcze się nie zaczęło. Czy aby powieść sprostała temu zadaniu? 

Julian to syn cieśli o nieprzeciętnym umyśle i wybitnej pamięci. Rozpala go ambicja, bardzo kocha Napoleona (który umarł dziewięć lat wcześniej) i rozczytuje się w jego Pamiętnikach ze świętej Heleny i marzy o karierze wojskowej, która jest po prostu niemożliwa – tylko w czasach Cesarza tytuł generała nie był tylko dla dobrze urodzonych. Dlatego, mimo że nie wierzy i wzdryga się przed postępkami księży, postanawia rozpocząć karierę duchową, tylko po to, by kimś być. Przeszkód napotyka jednak wiele – jego nieprzeciętny charakter prędzej czy później sprawia, że wokół zaczyna się kręcić wiele panien i pań, będących mężatkami (!), zakochanych w nim do szaleństwa. To, chyba każdy przyzna, wyjątkowo utrudnia nie tylko karierę duchownego ale także i życie; niepohamowana namiętność dwóch zupełnie różnych od siebie dam i – znów! – różnice między dobrze urodzonymi a chłopstwem, sprawia, że ten świetnie zapowiadający się chłopak kończy bardzo marnie, dając jeszcze pożywkę do romantycznych wyobrażeń szalejącej z nudy Matyldy de la Mole, jego byłej kochanki. Ta nieskomplikowana historia perypetii młodego człowieka w Wielkim Świecie Arystokracji jest jednak tylko argumentem, by w krzywym zwierciadle i bardzo krytycznie ukazać społeczeństwo schyłku Restauracji, szczególnie warstwy znienawidzone przez Rewolucję 1792 – szlachtę i kler. Czy słusznie, sama nie wiem, ale chyba skutecznie, bo książkę Kościół wpisał do Indeksu Ksiąg Zakazanych, co w samo w sobie może być powodem do sięgnięcia po nią. 

Zacznijmy tradycyjnie, od strony wizualnej, do której, jak z pewnością się domyślacie, nie mam najmniejszych zastrzeżeń. Okładka Wydawnictwa, sama oprawa, sprawia, że na książkę po prostu miło jest patrzeć i, co jest równie ważne, nawiązuje do treści powieści. Na okładce widzimy bowiem całą treść: tę samą postać bohatera w stroju świeckim (u góry) i księdza (na dole), ułożone jak w kartach do gry, co symbolizuje wybór i rozdarcie (z którym mamy już do czynienia w tytule – zdziwiło mnie negatywnie jednak to, że Wydawnictwo na okładce napisało, że „czerwone” symbolizuje Napoleona; czerwień jest przecież kolorem rewolucji – czy to przypadkiem nie jest błąd czy tylko moja interpretacja?) i pewien wiążący się z nim hazard, grę. Minimalistyczny to obrazek, ale więcej przecież nie potrzeba. Tło jest, jeśli mam do tego oko, w kolorze ércu, w każdym razie czerwone napisy i pasek przy grzbiecie ładnie się komponują, tworząc ciekawy zestaw. O funkcjonalności i podziwie dla  twardej okładki już nie wspomnę; wystarczająco rozwodziłam się o tym przy okazji recenzowania innych książek tego wydawnictwa. W każdym razie wydanie jak zwykle sprawia, że książka przyciąga czytelnika do siebie, intrygując swoją oryginalnością i ciekawym pomysłem, który sprawia, że szczególnie przy tworzeniu okładkowych ilustracji dla klasyków, Wydawnictwo nie ma sobie równych. 

Powieść to jest lustro przechadzające się po ulicy – tym chyba najsłynniejszym zdaniem właściwie mogłabym zakończyć tę recenzję – wszystko, co powiem dalej, jest potwierdzeniem tych słów. Powieść ta to sztandarowe dzieło realizmu, niebezpiecznie jednak balansując na granicy z zgryźliwym pamfletem, pozbawionym nawet grama sentymentalizmu i wybujałej wyobraźni, zastąpionej gryzącym sarkazmem i humorem ściętej na gilotynce głowy. Lustro odzwierciedla  piękne widoki i błoto na ulicy pomieszane z psimi odchodami, ale tych drugich jest zdecydowanie więcej, może dlatego, że tak po prostu było, przestarzałe struktury gniły już i umierały śmiercią naturalną, albo taki był cel Autora. Jednak pod sarkazmem kryje się coś więcej: świetnie uchwycony portret ludzi tamtej epoki – dogorywającej arystokracji, próbującej żyć jak przed rokiem 1792, ale jednocześnie świadomej, że ich czas minął, szczególnie wtedy, kiedy drżą przed ludem i jakobinami (jakby Robespierre miał zmartwychwstać) przy czym zaprzeczają jakimkolwiek zmianom; obłudnemu klerowi, który, chcąc przystosować się do nowych warunków, udaje religijność, pnąc się po szczeblach władzy, jak za czasów przed rzezią w Wandei i kultem Boskiej Istoty. Jednak wszyscy mają świadomość, że ten świat należy do przeszłości – nie ma po co wchodzi do tej samej rzeki czy sztucznie podtrzymywać przy życiu umarłego już człowieka. W tym kontekście powieść staje się tragiczną farsą, a bohaterowie – łącznie z Julianem – zagubionymi ludźmi, próbującymi dostosować się do nowych warunków, odnaleźć w tych dziwnych czasach, w których w przeciągu czterdziestu lat miejsce dla siebie znaleźli Ludwik XVI, krwawy Robespierre i nieszczęsny Danton, wojowniczy Cesarz oraz małostkowi Burbonowie, oferując ludziom różne rozwiązania, wszystkie niedoskonałe. Ale cała arystokracja jest tu żałosna ze swoimi marzeniami i planami, ze strachem przed kolejną rewolucją, z tym, że robią niektóre rzeczy na siłę, udając, że wszystko jest po staremu. Tak, to zostało doskonale przez Autora odmalowane, nie tylko ze sarkazmem, który sobie cenię, ale ze znawstwem i trafną, obserwacją otaczających go ludzi. W tym kontekście niezbyt ciekawa historyjka miłości dwóch zupełnie różnych kobiet do chłopskiego syna, próbującego dać sobie radę w arystokratycznych salonach, wydaje się być nieważna, odgrywająca tylko rolę argumentu do złośliwiej, ale i bezstronnej diagnozy tamtych czasów. Bardzo podoba mi się brak komentarzy odautorskich - pisarz tylko wiernie relacjonuje historię opisaną w książce, zgrabnie unikając własnych sądów, stawiających go po którejś ze stron i biadań nad upadkiem moralności, które musiałyby zmusić go do zaprezentowania swoich poglądów politycznych (a były to czasy, kiedy cały światopogląd wiązał się z polityką). A może nie miał poglądów politycznych, potępiając tak samo Restaurację, Napoleona i jakobinów? 

Zachwycił mnie styl pisarza, choć książkę – z różnych względów – czytało się bardzo wolno. Trochę dlatego, że jest to jedna z tych powieści, które pod lekkimi, ironicznymi słowami, pełnymi osobliwego poczucia humoru i błyszczącym wirtuozerią, kunsztownym stylem kryje wiele innych znaczeń, z którymi współczesny czytelnik ma nieco kłopotów, po części z diametralnie różniących się światów. Faktem też jest to, że momentami wszystko niepotrzebnie się ciągnęło i dłużyło, a parę wątków można by opisać w kilku słowach lub akapicie, zamiast poświecać im cały – co prawda krótki – rozdział. Jednak czy nie dobrze jest delektować się utworem, zamiast szybko go połknąć? To jedna z tych książek, które są tak dobrze napisane, że chciałoby się podobnych więcej. Tu wielką zasługę ma także tłumacz, Tadeusz „Boy” Żeleński, który zachował dziewiętnastowieczną stylistykę i wyjątkową harmonię słów Autora (trafnie opisujących wszystko, co ma do powiedzenia, bardzo sobie to cenię, muszę przyznać) podchodząc do tekstu z wielkim znawstwem i wyczuciem osoby rozumiejącej tamtą literaturę. No po panu Żeleńskim, jednym z wielkich ludzi polskiej literatury XX wieku, nie można się spodziewać byle czego.

Postacie są świetnie skonstruowane, jednak nie sposób ich polubić. Może dlatego, że Autor pokazał ich nieco w krzywym zwierciadle albo też po prostu tacy byli. Julian, główny bohater, to naprawdę ciekawa postać, mimo że ciężko byłoby mi powiedzieć o nim coś dobrego. Poznajemy go jako młodego wieśniaka z wielkimi ambicjami i z sercem przepełnionym miłością do Napoleona (to chyba, według mnie, jedyna pozytywna cecha), do czego nie może się przyznać. Już wtedy jest hipokrytą, dumnym, świadomym swoich możliwości w świecie, ma jednak dobre serce, brzydzące się postępkami arystokracji i kleru, tak naprawdę do końca nie może zrozumieć sposobu ich myślenia i rozgryźć zasad ich gry – co przesądzi o jego upadku. Jego postępki nie są jednak szlachetne, co zresztą mnie nie dziwi, bo zdecydowanie nie był to czas szlachetności i żeby osiągnąć większy sukces niż inni, trzeba było być od nich gorszym. Autor nie osądza Juliana, bez komentarza pokazując jego drogę na szczyt, prezentując myśli i uczucia nic nie ukrywając; tylko wszechobecna, gryząca ironia chroni opis tej postaci od beznamiętnej relacji. Nie jest to też postać doskonale skonstruowana, pełna życia, prawdy o człowieku, ale świetnie ukazująca losy ludzi, którzy próbowali być w tamtym świecie szlachetni i mieli czujące serca, powoli zabijane z jednej strony  przez własną ambicję, a z drugiej przez świat, zgniły i zły. Może trochę szkoda, że pisarz nie rozwinął tej postaci bardziej – przez to cała powieść stałaby się jeszcze bardziej ciekawa - ale ostatecznie to chyba wystarczy dla fabuły i całej wymowy książki. Bo jakie lustro odzwierciedla głębokie aspekty ludzkiej psychiki? 

Reszta bohaterów to naprawdę pocieszne stworzenia, choć zbudowane dość szablonowo, chyba nie dlatego, że Autor nie potrafił tego zrobić, tylko z powodu innego celu powieści. Zresztą nikt z salonowych wyżeraczy i biskupów-karierowiczów nie był Antygoną z jej moralnymi dramatami, ponadprzeciętnym Bonapartem czy Robespierrem, który wprowadzając terror marzył o Republice Cnoty, tak naprawdę zmuszając ludzi do wolności (to zawsze mnie śmieszy); bywalcy salonów byli raczej nieznośnie puści i znudzeni wszystkim wokół, nie można wydobyć z nich głębszych, skomplikowanych uczuć, bo ich nie mieli. Pisarz nie kreśli więc głębokich portretów psychologicznych, ograniczając się do cech widocznych gołym okiem i przedstawienia krótko ich powodów. Mimo wszystko zafascynowała mnie postać Matyldy de la Mole. Naprawdę można tak oszaleć z nudy? Rany Julek, jak to mówiła Anasatacia z Pięćdziesięciu Twarzy Grey’a, nie wiedziałam. Ofiara swoich romantycznych marzeń i miłości do historii swojego rodu, którą chciałaby powtórzyć w swoim życiu, wpada w końcu w obsesję czy szaleństwo, które dziewczyna pomyliła z miłością do głównego bohatera. Nie wiem, czy ktoś taki może istnieć naprawdę, może brak mi doświadczenia albo w naszych czasach nie jest już to po prostu możliwe, może po prostu Autor nieco przesadził ze swoją ironią. Przy niej reszta bohaterów drugoplanowych wygląda bardzo blado, szczególnie druga kochanka Juliana, pani de Rênal, typowa istota ze sentymentalnych romansów, łagodna, blada i pełna namiętności, posiadająca jednak sumienie. Portrety mężczyzn są tylko fragmentaryczne, częściowe, ciężko cokolwiek o nich więcej powiedzieć, poza wszechogarniającą wszystkich i wszystko hipokryzją i obłudą, a także próżnością i desperacką chęcią ocalenia starego świata przed nowymi prądami w Europie przy jednoczesnych konfliktach wewnętrznych, co doskonale obrazuje tajne spotkanie arystokratów pod koniec książki. Przez to postacie te są zabawne i żałosne, naiwnie wierzące w coś, co już nigdy nie wróci, nienawidzące króla, ale i widzące w nim gwarancję na życie takie jak przed rewolucją, strach przed masami i skrupulatne unikanie tematu gilotyny. Napisałabym także, że są to postacie schematyczne, stworzone jeśli nie bez polotu to tylko do określonych celów, mające odzwierciedlać raczej ogólne cechy i poglądy tych dwóch stanów, a nie konkretne, osobowe cechy. Czyta się wtedy o nich z mniejszą przyjemnością, to prawda, ale myślę, że aby prawidłowo odebrać tę powieść, trzeba to zaakceptować, cieszyć się z tego, co się ma i pozwolić sobie na jeden lub dla ironicznie uśmieszki, kiedy pisarz prowadzi nas do salonów, przesyconych pochlebcami, obłudnikami i zniewieściałymi, znudzonymi młodzieńcami, piszącymi listy miłosne dla zabawy, ukazując to wszystko w bardzo, ale to bardzo krzywym zwierciadle, przechadzającym się ulicami Paryża i prowincjonalnych miasteczek. 

Autor chyba nie przypuszczał, że jego powieść stanie się obrazem epoki odchodzącej, systemu, który runął jeszcze w tym samym roku, by ostatecznie zawalić się w 1848. Nie znał – bo skąd – dalszych losów jego ojczyzny: II Cesarstwa, będącego tylko parodią rządów Bonapartego i porażki Napoleona III w wojnie z II Rzeszą Bismarcka (1870-1871). Wiedział jednak, że Restauracja, kolejny potworek Kongresu Wiedeńskiego i ministrów Metternicha i Talleyrand (gość jest synonimem zdrady wszystkiego i wszystkich) nie utrzyma się długo, mimo nabożnych życzeń panów de la Mole. Moim zdaniem jednak, cały tragizm i jej siła leży w czymś innym – w doskonałym, acz nieco szablonowym, przedstawieniu Francji w czasach kryzysu, targanej sprzecznościami, poszukującej własnej drogi. Ukazaniu ludzi zagubionych we własnym wieku, tęskniącymi za przeszłością – tak jak cała arystokracja i Julian, zadurzony w wojowniczym Cesarzu, ale i tych, którzy chcą przyszłości – chodzi tu o liberałów, których panicznie boi się większość bohaterów; ludzi rozdartych, takich jak Julian, próbujących mimo wszystko coś z tym  swoim życiem zrobić. Prawdziwą sztuką jest ukazanie tego w taki lekki sposób, jak zrobił to Autor przy jednoczesnym szczerym, ironicznym ukazaniu opisywanego problemu, mimo więc kilku niedociągnięć, najczęściej będących wynikiem nużącej fabuły, podziwiam go bardzo. I muszę przyznać, chociaż nie przychodzi mi to nigdy z łatwością, że dopiero teraz, dzięki tej książce poznałam naprawdę kawałek żywej historii Francji, ukazanej dokładniej i bardziej autentycznie niż w nawet najlepszych podręcznikach akademickich do historii – bo przecież istotą tego przedmiotu jest człowiek, a jego nie da się zrozumieć wykuwając na pamięć bezosobowe nazwiska, daty, wydarzenia i studiując zawikłane mapy, nie będące zwierciadłami, nawet krzywym odbiciem świata, pulsującymi życiem tam ukazanym.

Tytuł: „Czerwone i czarne”

Autor: Stendhal (właśc. Henri Beyle)

Moja ocena: 7/10 

Za egzemplarz serdecznie dziękuję wydawnictwu MG